english version wersja do druku
	kwartalnik ISSN 0500-7208 Czasopismo punktowane przez KBN, Index Copernicus oraz w bazie GBL

Objawy związane z zapaleniem gruczołu krokowego mogą pojawić się w każdym wieku mężczyzny i dotyczą 10-14% wszystkich mężczyzn [1]. Powszechnie uważano, że zapalenie stercza spotyka się przede wszystkim u mężczyzn w młodym i średnim wieku. Jednakże częstość objawów zapalenia stercza wzrasta z wiekiem i wynosi między drugą a piątą dekadą życia 3,3-3,6 przypadków na 1000 mężczyzn, a w siódmej dekadzie ? 5,4 na 1000. [2]. Uważa się, że aż u 50% mężczyzn w ciągu ich całego życia istnieje możliwość wystąpienia objawów zapalenia stercza [1,3]. W USA i Kanadzie wizyty z tego powodu stanowią 5-10% wszystkich wizyt u urologów i 1% u lekarzy rodzinnych [1,3]. Pacjenci ci wymagają zwykle przewlekłego leczenia w ciągu wielu lat z powodu utrzymania się i nawracania, często bardzo dokuczliwych, objawów powodujących obniżenie jakości życia.

Pierwszą klasyfikację przewlekłego zapalenia stercza i zespołu bólowego miednicy podał w 1978 r. Drach [5]. Klasyfikacja zapaleń stercza wprowadzona w 1999 roku przez National Institutes of Health (NIH) zawiera cztery rodzaje zapaleń gruczołu krokowego [3]. I kategoria ? zapalenie ostre bakteryjne; II ? przewlekłe zakażenie bakteryjne; III ? przewlekły zespół bólowy w obrębie miednicy (CPPS ? chronic pelvic pain syndrome), charakteryzujący się przewlekłym bólem lub dyskomfortem w obrębie miednicy, przy braku dodatnich posiewów bakteriologicznych. Do tej kategorii należą dwa rodzaje: przewlekły zespół bólowy w obrębie miednicy i prostatodynia (NIH IIIB). Pierwszy powstaje w następstwie zapalenia stercza (NIH IIIA/chronic abacterial prostatitis-Inflamatory CPPS), w którym stwierdza się znamienną liczbę leukocytów w nasieniu lub wydzielinie sterczowej uzyskanej po masażu stercza lub w moczu oddanym po masażu. Drugi rodzaj, prostatodynia (NIH III B, noniflamatory CPPS), jest natomiast przewlekłym zespołem bólowym w obrębie miednicy u pacjentów, u których nie stwierdza się stanu zapalnego stercza, tzn. liczba leukocytów (oceniona jak w NHI III A) jest nieznamienna.

IV kategorią w klasyfikacji NIH jest bezobjawowe zapalenie stercza (AIP ? asymptomatic inflamatory prostatitis), które charakteryzuje się brakiem objawów i dolegliwości przy cechach zakażenia i zapalenia w materiale tkankowym pobranym w czasie biopsji, nasieniu lub moczu.

Brummer w 1983 roku stwierdził, że bakteryjne zapalenie stercza występuje tylko u 5% pacjentów, niebakteryjne u 64%, a prostatodynia u 31% [1,6]. Nickel bakteryjne zapalenie ujawnił u 7% mężczyzn z objawami, natomiast Wiedner w 1991 r., oceniając bakteriospermię wśród pacjentów z przewlekłym zapaleniem stercza, stwierdził ją u 46,7% wśród mężczyzn z zakażeniem przewlekłym bakteryjnym (NIH II), u 6,8% z NIHIII A, u 16,2% z NIH III B i u 4,7% mężczyzn bez objawów zapalenia gruczołu krokowego [7].

Przyczyny przewlekłego zapalenia stercza i przewlekłego zespołu bólowego miednicy są liczne i różnorodne oraz nie do końca poznane. Potwierdzonymi przyczynami bakteryjnego zapalenia stercza są bakterie Gram /-/ ? Eschericha colli, Klebsiela sp., Pseudomonas sp. i inne. Możliwe jest również, że za zakażenia odpowiada Enterococcus faecalis, a prawdopodobnie: chlamydie, trichomonas, ureooplasma, staphylococcus, corynebacterium, candida [7].

Bezobjawowe zmiany zapalne stercza (NIH IV) stwierdza się u 95% mężczyzn z łagodnym przerostem stercza, u 90% z rakiem gruczołu krokowego i u 40% z bezpłodnością. Stanowi ono również drugą po raku przyczynę podwyższenia poziomu PSA [7].

Za przyczyny wywołujące zapalenie przewlekłe stercza i przewlekły zespół bólowy miednicy, poza wyżej wymienionymi mikroorganizmami, uważa się reakcje autoimmunologiczne, chemiczne podrażnienie, zaburzenia mikcji powodujące zwiększenie ciśnienia śródcewkowego, zapalenie śródmiąższowe, odpływ wsteczny do przewodów stercza, zaburzenia neuromięśniowe [7,8].

Objawy przewlekłego zapalenia stercza, zarówno bakteryjnego, jak i bezbakteryjnego są podobne i można je ująć w sześć grup.

Są to objawy:

1. bólowe,

2. z dolnych dróg moczowych,

3. związane z wytryskiem (hematospermia, zmniejszenie lub brak ejakulatu),

4. zaburzenia wzwodu prącia,

5. zaburzenia libido,

6. zaburzenia sfery emocjonalnej.

Najczęściej występującymi objawami są bóle o zmiennym natężeniu umiejscowione w nadbrzuszu, mosznie, jądrach, kroczu, udach, bóle podczas ejakulacji. Zwykle występuje wyraźna bolesność uciskowa stercza podczas badania palcem przez odbytnicę, który jest ponadto miękki, ciastowaty.

Według Litwina 40% pacjentów skarży się na bóle lub/i dyskomfort w podbrzuszu, kroczu i jądrach, 32% w żołędzi, a tylko 8% podaje dolegliwości bólowe we wszystkich tych obszarach [3].

Drugą co do częstości i dokuczliwości grupą objawów są objawy z dolnych dróg moczowych: częstomocz dzienny i nocny, trudności w mikcjach, bolesność, pieczenie podczas mikcji, parcia naglące, krwiomocz. Częstość występowania tych objawów jest podobna jak u chorych z łagodnym przerostem stercza, jednak punktacja objawów mierzona międzynarodową lub amerykańską skalą u pacjentów z zapaleniem stercza może być nawet wyższa [3].

Globish stwierdził znamiennie niższe parametry oceniane podczas badania uroflometrycznego u pacjentów z przewlekłym, bakteryjnym zapaleniem stercza w porównaniu ze zdrowymi mężczyznami w podobnym wieku. Parametry tej grupy były podobne do grupy pacjentów z objawami prostatodynii. Uważa on, że zaburzenia mikcji mogą odpowiadać za dłuższe występowanie objawów zapalenia stercza [9].

Kolejnymi grupami objawów spotykanymi przy zapaleniu przewlekłym stercza są zaburzenia erekcji, libido i wytrysku, na które skarży się 63% pacjentów [10]. Cher w wystąpieniu na Kongresie Amerykańskiego Towarzystwa Urologicznego w Chicago w 2003 roku stwierdził, że 31% pacjentów z zapaleniem przewlekłym stercza skarży się na bóle przy wytrysku, 26% na wytrysk przedwczesny, a 5% na brak nasienia. U prawie połowy badanych (49%) obniżone były z tego powodu funkcje seksualne [10]. Ból pojawiający się u pacjentów podczas wytrysku jest bardziej charakterystyczny dla pacjentów z zapaleniem stercza niż przerostem łagodnym.

Wszystkie objawy i dolegliwości, z powodu ich nasilenia, przewlekłego występowania, nawracania, nieustępowania w trakcie leczenia, mają zdecydowanie negatywny wpływ na samopoczucie fizyczne i psychiczne, powodując niejednokrotnie znaczne obniżenie jakości życia u mężczyzn z przewlekłym zapaleniem stercza. Aż 48% tych mężczyzn ocenia stan jakości życia jako zły lub bardzo zły; ocenia się, że w porównaniu z grupą chorych na przerost stercza jakość życia jest trzykrotnie gorsza. Na taką ocenę jakości życia mają wpływ wszystkie grupy objawów [3].

Ocena nasilenia dolegliwości u chorych z przewlekłym zapaleniu stercza oparta jest na kwestionariuszu i skali opracowanej przez The National Institutes of Health-Chronic Prostatis Symptoms Index (NIH-CPSI). Według tej skali ból jest oceniany od 0 do 21, zaburzenia w oddawaniu moczu od 0 do 10, a jakość życia do 12 punktów.

Etiologia objawów w przewlekłym bezbakteryjnym zapaleniu stercza (kategoria III według NIH) jest nie do końca poznana. Pierwszy opis mechanizmu powstania tych dolegliwości przedstawił Barbalies przed ponad 20 laty, wykazując znamienny wzrost maksymalnego ciśnienia zwieracza cewki moczowej i spadek przepływu cewkowego [8,11]. Przyczyną wzrostu ciśnienia śródcewkowego może być pobudzenie układu adrenergicznego przez czynniki miejscowe lub odległe. W cystouretrografii objawiało się to lejkowatym zwężeniem szyi i zwężenia cewki na poziomie zwieracza. Na tej podstawie postawił on hipotezę, że pierwszą przyczyną niebakteryjnego zapalenia stercza (prostatodynii) są zaburzenia sympatycznego układu nerkowego miednicy. Skuteczne działanie leków blokujących alfa receptory adrenergiczne w leczeniu tych zespołów chorobowych wydają się potwierdzać, że pierwotną przyczyną mogą być zaburzenia czynności dolnego odcinka dróg moczowych. Wskutek skurczu mięśni szyi pęcherza i cewki dochodzi do podwyższenia ciśnienia śródcewkowego, co może być powodem przenikania jałowego moczu na drodze odpływu z cewki do kanalików gruczołu krokowego i w konsekwencji pojawienia się chemicznego zapalenia tego narządu. Dalsze przenikanie moczu tą drogą może tłumaczyć również powstawanie stanów zapalnych pęcherzyków nasiennych i najądrzy. Potwierdzeniem możliwości występowania tego mechanizmu w powstawaniu przewlekłego zapalenia stercza jest stwierdzenie u tych pacjentów podwyższonego ciśnienia śródsterczowego [12].

Przewlekłe zapalenie stercza/prostatodynię można również tłumaczyć odczynem immunologicznym oraz uszkodzeniem nabłonka stercza podobnym do zapalenia śródmiąższowego pęcherza moczowego. Z tego powodu niektórzy zaliczają niebakteryjne zapalenie stercza/prostatodynię do jednej z postaci tej choroby. Innym potwierdzeniem przedostawania się moczu drogą odpływu przez kanaliki i gruczoły stercza i strefy okołocewkowej są widoczne często w sterczu zwapnienia jego miąższu. Z tego powodu Barbalies zaproponował zmianę terminu prostatodynia (zespół bólowy stercza) na bólowy męski zespół objawów cewkowych (pinful male urethral symptom) jako lepiej oddający istotę tej choroby [8]. Dowodem na istnienie takiego mechanizmu powstawania i utrzymania się zapalenia przewlekłego bakteryjnego i bezbakteryjnego są liczne obserwacje kliniczne pacjentów, u których leczenie przeciwbakteryjne w połączeniu z lekami blokującymi alfa receptory adrenergiczne przyniosło zmniejszenie dolegliwości bólowych i poprawę parametrów uroflowmetrycznych.

Mechanizm działania leków blokujących alfa receptory w zapaleniu stercza nadal nie jest w pełni wyjaśniony, chociaż wydaje się logiczne, że korzystnie działają u pacjentów z zapaleniem współistniejącym z przerostem łagodnym stercza. Sporny jest nadal mechanizm działania u młodych pacjentów, u których nie występuje powiększenie stercza.

Na podstawie prac z ostatnich lat można zatem przypuszczać, że mechanizm działania leków blokujących alfa receptory adrenergiczne u pacjentów z przewlekłym zapaleniem stercza/prostatodynią polega na:

1. zmniejszeniu podwyższonego ciśnienia wewnątrzcewkowego, a przez to zapobieganiu i eliminacji odpływu wstecznego cewkowo-sterczowego;

2. blokowaniu receptorów alfa 1 adrenergicznych w szyi pęcherza i mięśniówce gładkiej stercza;

3. blokowaniu receptorów alfa 1 adrenergicznych w ścianie pęcherza;

4. blokowaniu ośrodkowej modulacji mikcji i dróg bólowych.

Zasady leczenia ostrego i przewlekłego bakteryjnego zapalenia stercza oparte na antybiotykoterapii są powszechnie akceptowane i stosowane, ponieważ leczenie to jest zwykle skuteczne [13,14]. Zasady leczenia przewlekłego bezbakteryjnego zapalenia i prostatodynii (NIH III A i B) nie są natomiast dotychczas jednoznacznie opracowane [14,15]. Wobec przewlekania się objawów i ich nawracania jest ono zwykle długotrwałe i wielolekowe. W zależności od nasilenia grup objawów stosowane są leki przeciwbakteryjne najczęściej z grupy chinolonów, niesterydowe leki przeciwzaplane, przeciwbólowe, przeciwhistaminowe, antydepresyjne, antycholinergiczne. Doniesiono również o korzystnym działaniu finasterydu [14,15].

Fizjoterapia jest postępowaniem uzupełniającym, które może polegać na masażu stercza, nagrzewaniu przezodbytniczym, biostymulacji laserowej, ćwiczeniach rozluźniających mięśnie miednicy [14,16,17]. Agresywne leczenie, polegające na przezcewkowej elektroresekcji stercza, przezcewkowej ablacji igłowej, nacięciu stercza wydaje się autorowi tego opracowania bardzo kontrowersyjne.

Biorąc pod uwagę badania nad etiologią zapaleń stercza, obserwacje kliniczne pacjentów i badania randomizowane, wydaje się, że do leczenia stosowanego dotychczas uzasadnione jest dołączenie leków blokujących alfa receptory adrenergiczne. Pierwsze doniesienia na temat korzystnego działania fenoksybenzaminy, nieselektywnego leku blokującego alfa receptory, przedstawił w 1981 roku Osborn, wykazując jej skuteczność w zmniejszeniu objawów prostatodynii [18]. W ciągu następnych lat potwierdzono wskazania do stosowania alfa blokerów w zapaleniu przewlekłym stercza na podstawie licznych obserwacji klinicznych w postaci otwartych prób, które opisywały korzystne zmniejszenie objawów i ich ustępowanie przy stosowaniu łącznym z lekami przeciwbakteryjnymi i przeciwzapalnymi. W ostatnich latach ukazały się prace bazujące na ocenie badań randomizowanych z grupą lub bez grupy placebo. Przedstawiono w nich ocenę skuteczności leczenia przewlekłych stanów zapalnych stercza/prostatodynii przy zastosowaniu wszystkich podstawowych leków blokujących receptory alfa (alfuzosyna, doxazosyna, tamsulosyna, terazosyna) [15,18,19,20].

Barbalias i współpracownicy w 1998 roku przedstawili korzystne działanie alfuzosyny i terazosyny w połączeniu z antybiotykiem (oraz bez niego), w przewlekłym bakteryjnym i bezbakteryjnym zapaleniu stercza i prostatodynii zarówno w zmniejszeniu bólów, jak i częstości nawrotów [20].

Mehik i współpracownicy w trakcie prospektywnego, randomizowanego, sześciomiesięcznego badania z zastosowaniem alfuzosyny (2 x 5 mg na dobę) z grupą placebo stwierdzili istotnie statystyczną poprawę objawów mierzoną punktową Skalą Objawów Przewlekłego Zapalenia Stercza według Narodowego Instytutu Zdrowia (NIH-CPSI) w odniesieniu zwłaszcza do bólów, w porównaniu z grupą placebo i tradycyjnym leczeniem przeciwbakteryjnym. Jednak korzystny efekt pojawił się dopiero po kilku miesiącach leczenia i zanikał po jego zaprzestaniu [21]. Autorzy tej pracy zalecają długotrwałe leczenie alfablokerami, ale nie w monoterapii. Oceniając leczenie 100 pacjentów terazosyną w dawce wzrastającej od 1 do 5 mg na dobę w czternastotygodniowej randomizowanej próbie z placebo, Cheah i współpracownicy stwierdzili znamienne statystycznie ustępowanie objawów w skali NIH-CPSI i IPSS. Nie stwierdzili natomiast tej zmienności w ocenie uroflowmetrycznej i zaleganiu moczu po mikcji. Największą redukcję objawów obserwowano w odniesieniu do bólów i poprawy jakości życia [22].

Stosunkowo dużą liczbę prac i doniesień kongresowych przedstawiono na temat działania tamsulosyny [19,23,24,25,26,27,28,29]. Pierwszą z cyklu zawierających ocenę tamsulosyny w leczeniu zapalenia przewlekłego stercza jest praca autorów włoskich z 1999 r. [23]. Ocenili oni wpływ dwumiesięcznego podawania tamsulosyny lub terazosyny (bez antybiotyku) u 80 pacjentów w wieku 25-47 lat z niebakteryjnym zapaleniem stercza na parametry uroflowmetrii. Autorzy ci dokonali porównania tych dwóch grup leczonych mężczyzn z grupą leczoną placebo, oceniając uroflowmetrię i punktową skalę objawów według Neala i Moona. Stwierdzono zmienioną statystycznie poprawę według tej skali w obu grupach leczonych alfablokerem. Terazosyna poprawiła znamiennie przepływ cewkowy i czas przepływu, ale przy 14,7% częstości hypotensji. Tamsulosyna znamiennie poprawiła czas przepływu cewkowego w porównaniu z grupą placebo. Na podstawie uzyskanych wyników autorzy uważają, że uroflowmetria winna być przeprowadzona u wszystkich pacjentów z zapaleniem stercza, którym zamierza się podać leki blokujące alfa receptory. Leki te mogą być stosowane z korzyścią u pacjentów, u których uroflowmetria ujawniła nieprawidłowości. Zalecają oni tamsulosynę jako selektywny alfabloker szczególnie u młodych mężczyzn.

Nickel i współpracownicy potwierdzili korzystne działanie tamsulosyny u pacjentów z zapaleniem stercza/prostatodynią w trakcie randomizowanej sześciotygodniowej, podwójnie ślepej próby, uzyskując znamienną poprawę w punktacji objawów NIH-CPSI w porównaniu z placebo, zwłaszcza w objawach bólowych i w objawach z dolnego odcinka dróg moczowych oraz jakości życia. Skuteczność leczenia ujawniła się po dwóch tygodniach i wzrastała w czasie, była największa w grupie pacjentów z najbardziej nasilonymi objawami [24].

Wydaje się, że jeszcze więcej dowodów może dostarczyć rozpoczęte w 2001 r. wieloośrodkowe badanie oceniające skuteczność tamsulosyny łącznie z ciprofloksacyną podczas trzymiesięcznego leczenia. W próbie tej ? randomizowanej, prospektywnej z grupą placebo ? ocena leczenia będzie polegała nie tylko na pomiarze punktacji skali NIH-CPSI, jakości życia, ale i badaniach laboratoryjnych moczu, nasienia i uroflowmetrii [25].

W 2002 roku ukazały się również dwie prace przedstawiające ocenę tamsulosyny na podstawie otwartych prób klinicznych. W pierwszej stwierdzono poprawę w skali NIH-CPSI w wyniku miesięcznego leczenia u 74,5% pacjentów z zapaleniem bezbakteryjnym/prostatodynią; uzyskano również poprawę w przepływie maksymalnym i średnim odpowiednio 30 i 65%. [26]. W innej pracy oceniono rezultaty podawania tamsulosyny w ciągu jednego roku wraz z lekami przeciwbakteryjnymi, przeciwzapalnymi, stwierdzając poprawę jakości życia i redukcję objawów z dolnego odcinka dróg moczowych mierzoną IPSS i Qmax [27]. Dowodem na zainteresowanie urologów ustaleniem kryteriów włączenia leków blokujących alfa receptory do leczenia przewlekłego zapalenia stercza/prostatodynii są prace przedstawione w ciągu ostatnich lat na Kongresach Amerykańskiego, Europejskiego i Światowego Towarzystwa Urologicznego. Prace te potwierdzają korzyści płynące z łącznego stosowania tych leków, zwłaszcza z lekami przeciwbakteryjnymi [15,16,28,29].

Dawki leków blokujących alfa receptory u pacjentów z zapaleniem stercza są podobne jak w przeroście stercza. Jednak długość ich podawania nie została ściśle określona. W trakcie dyskusji na Międzynarodowej Konferencji, która odbyła się w Giessen w 2002 roku, Barbalias stwierdził, że zalecany czas winien przekraczać cztery tygodnie; w przypadkach dobrego rezultatu ? kontynuowany do 6-8 miesięcy. Nickel powiedział w czasie tej konferencji, że jeśli nie następuje poprawa, przedłużanie leczenia powyżej czterech tygodni nie jest uzasadnione [8].

Podsumowanie

Zapalenie przewlekłe stercza/prostatodynia jest jedną z najczęściej spotykanych i istotnych chorób w pracy urologa. Dokuczliwość objawów, ich przewlekanie i nawracanie są poważnym problemem diagnostycznym i leczniczym dla pacjentów i ich lekarzy.

Nasilenie tych objawów może bardziej obniżać jakość życia mężczyzn niż łagodny przerost stercza. Mimo że etiologia objawów nie jest dokładnie poznana, zwrócono uwagę na związek z częstym występowaniem objawów z dolnego odcinka dróg moczowych. Powstanie stanów zapalnych (objawów prostatodynii) może mieć związek z wysokim ciśnieniem wewnątrzcewkowym, jak i odpływem wstecznym do tkanek stercza. Przedstawione w ostatnich latach dość liczne, niekontrolowane badania otwarte i randomizowane prospektywne, wskazują na możliwość odniesienia korzyści przez chorych na przewlekłe bakteryjne i niebakteryjne zapalenie stercza i prostatodynię w czasie leczenia lekami blokującym receptory alfa adrenergiczne. Doniesiono o korzyściach takiego leczenia przede wszystkim w połączeniu z lekami przeciwbakteryjnymi i przeciwzapalnymi, stosując wszystkie znane leki z grupy alfablokerów. Szczególną korzyść mogli odnieść pacjenci z potwierdzonymi w uroflowmetrii zaburzeniami mikcji, pacjenci z zapaleniem współistniejącym z przerostem łagodnym stercza. Wydaje się również uzasadnione stosowanie alfablokerów w celu zapobiegania nawrotom zapaleń stercza/prostatodynii, biorąc pod uwagę prawdopodobną etiologię ich powstania i utrzymania na podłożu odpływu wstecznego cewkowo-sterczowego.

Dawkowanie leków blokujących alfa receptory w zapaleniu stercza jest identycznie jak u chorych z przerostem łagodnym, należy jednak brać pod uwagę ich ewentualne objawy uboczne. Z tego względu niektórzy zalecają stosowanie leku uroselektywnego tamsulosyny, zwłaszcza u młodych mężczyzn. Zaletą tamsulosyny może być również szybki początek działania przez zastosowanie od razu skutecznej dawki leczniczej bez efektu hypodensyjnego.

Czas podawania leków blokujących alfa receptory nie został ostatecznie sprecyzowany. Uważa się jednak, że powinien być nie krótszy niż cztery tygodnie, a przy zapobieganiu nawrotom wynosić nawet 6-8 miesięcy.

1. Schaeffer A: Epidemiology and demographics of Prostatitis. Eur Urol 2003; supp 2; 5-10.
2. Roberts R, Lieber M, Rhodes T, Girman CJ, Bostwick DG, Jacobsen SJ: Prevalence of physician ? assgned diagnosis of prostatitis: the Olmsted Country Study of urinary symptoms and health status among men. Urology 1998; 51; 578-584.
3. Litwin M, McNaughton-Collinis, Fowlew F at all: The National Institutes of Health Chronic Prostatitis Symptom Index. Develomment and Validation of a New Outcome Measue. J Urol 1999; 162; 369-375.
4. Steward C: Prostatitis. Emerg Med Clin. North Am 1988; 6; 391-402.
5. Drach C, Meares E, Fair W: Classification of benign diseases associated with prostatic pain: prostatitis or prostatodynia? J Urol 1978; 120; 66.
6. Brunner H, Weidner S, Schiefer H: Studies on the role of Ureaplasma uroliticum and Mycoplasma homonis in prostatitis. J Infec Dis 1983; 147; 807.
7. Nickel J, Weidner W: Chronic Prostatitis: current concept and antymicrobial therapy. Inf In Urol 2000; 13, 5A suppl. 22-28.
8. Barbalias G: Why Alfa-Blockers in Prostatitis? Eur Urol Suppl 2003; 2;
9. -29.
10. Ghobish A: Voiding dysfunction associated with chronic bacterial prostatitis. Eur Urol 2002; 2; 159-162.
11. Chen J, Grenstein A, Sofer M: Sexual dysfunction in young patients with chronic prostatitis /chronic pelvic pain syndrom. J Urol 2003; suppl. 169; 1251.
12. Barbalias G, Blaivas J: Neurogenic implications of the pathologically open bladder neck. J Urol 1983; 129; 780-782.
13. Mahika A, Helslstrom P, Nickel J: Chronic prostatitis /chronic pelvic pain syndrome can be charactererized by prostatic pressure measurements. J Urol 2002; 166; 137-140.
14. Kata S, Borówka A: Zapalenie gruczołu krokowego (cz. I). Przegl Urol 2003; 5; 26-29.
15. Kata S, Borówka A: Zapalenie gruczołu krokowego (cz. II). Przegl Urol 2003; 6; 14-21.
16. Schaeffer A. AUA Apdate. NIDDK sponsored chronic prostatitis callaborative research network ? 5 year data. AUA Meeting, Chicago 2003.
17. Nickel J, Downey J, Clarc A: Treatment of chronic prostatitis /chronic pelvic pain a decade of clinical trials. BJU Int 2003; suppl. 2; 90; PD-1,4.04.
18. Szostek P, Szymański M, Szcześniak C, Borówka A: Leczenie fizykalne zespołu przewlekłego bólu w obrębie miednicy u mężczyzn z użyciem lasera biostymulującego. Urol Pol 2004; 3; 28-32.
19. Osborn D, George NJR, Rao P: Prostatodynia physiological characteristics and rational management with muscule relaxants. Br J Urol 1981; 53; 621-623.
20. Nickel JG: Stosowanie antagonistów receptorów alfa jeden adrenergicznych w przypadkach objawów ze strony dolnych dróg moczowych: nie tylko łagodny rozrost stercza. Urology (pol.) 2003; 4; 161-169.
21. Barbalias G, Nikiforidas G, Laitsikos EK: Alfa blockers for the Tratment of Chronic Prostatitis in combination with antybiotics. J Urol 1998; 159; 883-887.
22. Mehik A, Alas P, Nickel C, Sarpola A, Helstrom P: Leczenie przewlekłego zapalenia stercza/przewlekłego zespołu bólowego miednicy alfuzosyną. Urology (pol.) 2003; 4; 143-147.
23. Cheah P, Liong M-Yuen K at al: Terasosin Therapy for chronic prostatitis /chronic pelvic pain syndrome: a Randomizes, Placebo controlled Trial. J Urol 2003; 169; 592-596.
24. Lacguaniti S, Destito A, Servello C, Candid M at al: Terasosine and tamsulosin in non bacterial prostatitis: a randomized placebo-controlled study. Arch Ital Urol Androl 1999; LXXI, 5, 283-285.
25. Nickel J, Narayan P, McKay J, Doyle C: Treatment of chronic prostatitis /chronic pelvic pain syndrome with tamsulosin: a randomized double blind trial. J Urol 2004; 171; 1594-1597.
26. Prepert K, Alexander R, Nickel J at al: Designe of multicenter randomized clinical trial for chronic prostatitis /chronic pelvic pain syndrome. Urology 2002; 59; 870-876.
27. Song Ch., Qun Y, Yong Z: Tamsulosin for the tratment of chronic Prostatitis. Zhongua Nan Ke Xue (Chnese) 2002; 851-853.
28. Dyakov V, Govotov A: Long-term treatment of chronic prostatitis with tamsulosin. Urolgiia (russian) 2002; 10-12.
29. Narayan P, McKay J, Doyle C: Six-week double-blind pilot study of tamsulosin versus placebo in patients with chronic non-bacterial prostatitis/chronic pelvic pain. J Urol 2002 (suppl) 167; 4; 97.
30. Narayan P, Djavan B: Tamsulosin is effective in patients with non-bacterial chronic prostatitis /chronic pelvic pain syndrome. Eur Urol Suppl 2003; 2; 15.

Zbigniew Wolski
Klinika Urologii Collegium Medicum im. L. Rydygiera
ul. M. Skłodowskiej-Curie 9
85-094 Bydgoszcz
tel./fax (052) 585 40 45
klurol@aci.amb.bydgoszcz.pl