OCENA ULTRASONOGRAFICZNEGO, PRZEZODBYTNICZEGO OZNACZANIA OBJĘTOŚCI GRUCZOLAKA STERCZA
Artykuł opublikowany w Urologii Polskiej 1988/41/4.

Ultrasonografia umożliwia nieinwazyjną ocenę wielkości i objętości narządów oraz przestrzeni wypełnionych płynem. Pozwala dzięki temu lepiej planować leczenie, a także nadzorować jego skuteczność. W dia­gnostyce urologicznej metodę tą wykorzystuje się między innymi do mierzenia zalegania moczu w pęcherzu, oceny objętości torbieli lub ro­pni nerki i objętości stercza u chorych na gruczolak lub gruczolakoraka (1, 2, 3, 8, 9, 11, 13). W najczęściej stosowanym sposobie pomiaru za­kłada się, że badany narząd stanowi elipsoidę, oznacza się jego wymiary w trzech płaszczyznach i oblicza objętość z odpowiedniego wzoru (2, 5, 7, 8, 11). Metoda ta jednak może mieć tylko ograniczone zastosowanie, a błąd oznaczenia dochodzi do 50,0% (7). Dokładniejsze wyniki uzyskuje się wykorzystując specjalnie opracowane nomogramy, przy zastosowa­niu których błąd nie przekracza 15,0% (7). Nie można jednak stosować tych metod dla oceny objętości zmian chorobowych o nieregularnym kształcie takich jak zaawansowany rak lub gruczolak stercza z dużym płatem środkowym. W opisanych sytuacjach pomiar objętości gruczołu krokowego wykonuje się wykorzystując głowicę przezodbytniczą, która pozwala uzyskiwać warstwowe obrazy stercza. Pomiar objętości jest oparty na analizie wielu obrazów ultrasonograficznych.

W piśmiennictwie krajowym podaje się jedynie ocenę pomiaru obję­tości przy użyciu wzoru dla elipsoidy. W pracy podjęto próbę określenia przydatności metody oznaczania objętości na podstawie warstwowych sonogramów uzyskiwanych przy pomocy głowicy przezodbytniczej.

MATERIAŁ I METODA

Ocenę dokładności metody przeprowadzono u chorych z gruczola­kiem stercza zakwalifikowanych do nadłonowej, przezpęcherzowej ade­nomektomii. Ultrasonograficznego pomiaru objętości dokonywano w przeddzień planowanej operacji. Oznaczenie jej nie wymagało żadnego przygotowywania chorego. Badania przeprowadzano aparatem Bruel ?

Kjaer typ 1846, używając głowicy do badań przezodbytniczych, emitu­jącej ultradźwięki o częstotliwości 4,0 MHz. Chorego układano na le-wym boku z nogami zgiętymi w biodrach i kolanach. Po wprowadzeniu głowicy do bańki odbytnicy balon, w którym została ona umieszczona wypełniano około 50,0 ml wody. Specjalny statyw zapewniał stabilność układu oraz umożliwiał precyzyjne przesuwanie głowicy wzdłuż jej dłu­giej osi. Gruczolak badano ultrasonograficznie w warstwach oddalonych od siebie o 0,5 cm. Badanie rozpoczynano od części przypęcherzowej przesuwając skokowo głowicę w kierunku wierzchołka stercza. Po uzy­skaniu pojedynczego obrazu ultrasonograficznego specjalnym świetlnym pisakiem obrysowywano obwód pomiędzy utkaniem gruczolaka, a jego torebką chirurgiczną. Gdy torebka ta była niewidoczna, a dotyczyło to zwykle mniejszych gruczolaków, obrysowywano cały stercz. Czynność powtarzano po przesunięciu głowicy wzdłuż jej długiej osi o 0,5 cm. Liczba warstwowych obrazów zależała od odległości pomiędzy podstawą, a szczytem stercza. Objętość gruczolaka obliczano natychmiast przez wbudowany w ultrasonograf mikrokomputer według fabrycznie zapro­gramowanego wzoru (6):

gdzie: V ? objętość gruczolaka stercza, A1 ? pole obrysowanej i ? tej warstwy, h1 ? odległość między warstwami, w tym badaniu 0,5 cm. Rzeczywistą objętość gruczolaka stercza oznaczano w menzurce z wodą bezpośrednio po operacyjnym jego usunięciu. Oznaczenie wyko­nywała inna osoba, która nie znała wyniku pomiaru ultrasonograficz­nego. Dostarczone dane opracowano posługując się statystyką t-Studenta. Obliczono równanie regresji i współczynnik korelacji (r) pomiędzy uzy­skanymi, a rzeczywistymi wynikami oraz średnia i odchylenie standar­dowe dla błędu względnego (z1) i błędu względnego prognozy (ż1).

WYNIKI

Wykonano 62 ultrasonograficznych oznaczeń objętości gruczolaka stercza oraz tyle samo pomiarów bezpośrednich po operacji (pomiar rze­czywisty). Uzyskano w ten sposób 62 pary liczb, które opracowano sta­tystycznie.

Wyniki ultrasonograficznego pomiaru objętości były u 57 chorych (91,9%) większe lub równe od wyników pomiaru rzeczywistego, a tylko u 5 (8,l%) mniejsze. Prosta regresji dla oznaczeń za pomocą ultrasono­grafu (y) i rzeczywistych (x) ma równanie y=x + 3,14. Współczynnik ko­relacji (r) wynosi dla tego równania 0,97.

Wartość prognozy (x) szacowana za pomocą poprawki wynikającej z równania regresji wynosi x=y ? 3,14.

Średnią i odchylenie standardowe dla błędu względnego i błędu względnego prognozy przedstawiono w tabeli (tab. I).

Błąd względny jest odwrotnie proporcjonalny do wielkości gruczo­laka stercza (tab. II).

OMÓWIENIE

Zastosowanie przezodbytniczej głowicy ultrasonograficznej umożliwia lepszą ocenę stanu gruczołu krokowego aniżeli badanie przy pomocy głowicy przezpowłokowej. Dotyczy to także oznaczania jego objętości. Pierwsze doniesienie Watanabe o pomiarze stercza na drodze przezod­bytniczej techniką warstwowych sonogramów pochodzi z 1971 roku (14). Autor ten, podobnie jak Tanahashi i Resnick podaje, że średni błąd po­miaru wynosi ok. 5,0%. Istotne jest jednak, że nawet przy pomiarze nie­dużych gruczolaków stercza, gdzie przy zastosowaniu głowicy przez­powłokowej błąd jest znaczny, w opisywanej metodzie nie przekracza on 10,0% (7, 10, 12, 13, 14, 15). Również wysoki współczynnik korelacji r pomiędzy wynikami pomiarów ultrasonograficznych, a wynikami pomia­rów bezpośrednich, wynoszący ponad 0,95, wskazuje na dużą wiarygod­ność metody (15). Błąd przezpowłokowego pomiaru objętości gruczolaka stercza wynosi wg Matycha 10,4%, a Khoury podaje, że może dochodzić nawet do 50,0% (7, 8). Tak znaczna rozbieżność wyników może być związana ze statystycznie niewielką liczbą przeprowadzonych przez nich badań. Wszyscy autorzy posługujący się metodą przezpowłokowa są zgodni, że przy małych gruczolakach o objętości poniżej 40,0 cm3, błąd przekracza 20,0% (2, 5, 7, 8, 9, 16). Zwykle uzyskuje się przy pomocy ultrasonografu wyniki większe niż w pomiarach bezpośrednich. Jedną z przyczyn może być łączny pomiar przy pomocy ultrasonografu gruczo­laka i torebki chirurgicznej stercza.

Występujący w moich badaniach błąd pomiaru (4,1%?8,7%) jest zbli­żony do tych, jaki podają inni autorzy stosujący tą samą technikę oraz przynajmniej dwukrotnie mniejszy niż uzyskiwany metodą przezpowło­kową (2, 5, 7, 8, 9, 10, 12, 13, 14, 16). Można by go jeszcze bardziej ograniczyć zmniejszając odległość warstw wykonywanych sonogramów; badanie byłoby jednak bardzo pracochłonne. Dokładność opisywanej me­tody wynosząca ponad 90,0% jest zwykle wystarczająca, a dodatkowo posługując się opracowanym równaniem lub krzywą regresji zwiększa się precyzyjność oznaczenia.

Uzyskane wyniki świadczą o tym, że ultrasonograficzna, przezodbytni­cza ocena objętości gruczolaka stercza jest precyzyjna metoda badaw­cza zasługującą na szerokie stosowanie w sytuacjach, w których tego typu informacja jest nieodzowna.

1. 1 Bartsch, G., Janetschek G., Egender G.: The importance of transrectal Sono­
2. graphy and sonometrics of the prostate for diagnosis and follow-up in prostatic
3. carcinoma, XXe Congres de la Societe Internationale d' Urologie. Paris, 1985, 104.?
4. 2. Blum D., Bahnson M., Lee Ch., Deschler W., Grayhock T.: Estimation of canine
5. prostatic size by in vivo ultrasound and volumetric measurement. J. Urol., 1985,
6. 133, 1082. ? 3. Carpentier J., Schroeder F.H.: Transrectal ultrasonometry: longterm
7. follow-up of prostatic carcinoma patients treated by castration. XXe Congres de la
8. Societe Internationale d' Urologie. Paris, 1985, 105. ? 4. Gammelgaard J., Holm H.
9. H.: Transurethral and transrectal ultrasonic scanning in urology. J. Urol., 1980,
10. 124, 863. ? 5. Hennebery AL, Carter M. F., Neiman H. L.: Estimation of prosta­
11. tic size by suprapubic upltrasonography. J. Urol., 1979, 121, 615. ? 6. Instruction
12. tic size by suprapubic ultrasonography. J. Urol., 1979, 121, 615. ? 6. Instruction
13. manual. Ultrasound scanner type 1846. Bruel ? Kjaer. Naerum. 1984, 65. ? 7.
14. Khoury S.: Ultrasound in urology. International Foundation for Scientific Informa­
15. tion (FIIS), 1985, 311. ? 8. Matych J., Pietraszun K., Bieniak B.: Ocena wielkości
16. gruczolaka stercza za pomocą ultrasonografii. Urol. Pol., 1987, 40, 1. ? 9. Miller
17. S. S., Garvie W. H., Christie A. D.: The evaluation of prostate size by ultrasonic
18. scaning: a preliminary report. Brit. J. Urol.. 1973, 45, 187. ? 10. Miyazaki Y.: The
19. value of transrectal ultrasonography in preoperative assesment for transurethral
20. prostatectomy, J. Urol.. 1983. 129. 48".
21. 11. Noga A., Bar K., Szkodny A.: Ocena przydatności ultrasonografii w okre­
22. śleniu pojemności i zalegania moczu w pęcherzu. Urol. Pol., 1986, 39, 197. ? 12.
23. Resnick M. J., Willard J. W.. Boyce W. H.: Transrectal ultrasonography in the eva-
24. luation of patients with prostatic carcinoma. J. Urol.. 1980, 124, 482. ? 13. Szkodny
25. A., Jeleń Z.: Porównanie metod ? endoskopowej ultrasonograficznej ? przy oce­
26. nie wielkości gruczolaka stercza. Urol. Pol., 1984, 37. 307. ? 14. Tanahashi Y., Wa­
27. tanabe H,, Igari D., Harada K., Saitoh M.: Volume estimation of the seminal vesicles
28. by means of transrectal ultrasonography: a preliminary report. Brit. J. Urol., 1975,
29. 47, 695. ? 15. Watanabe H., Igari D., Tanahashi Y., Harada K., Saitoh M.: Trans­
30. rectal ultrasonography of the prostate. J. Urol.. 1975, 114, 734. ? 16. Whittingham
31. T., Bishop R.: Ultrasonic estimation of volume of the enlarged prostate. Brit. J.
32. Radiol., 1973, 46. 68.