PTU - Polskie Towarzystwo Urologiczne

Przydatność nomogramu pQ Schäfera przy kwalifikowaniu chorych na łagodny rozrost stercza do leczenia interwencyjnego
Artykuł opublikowany w Urologii Polskiej 2005/58/4.

autorzy

Andrzej Prajsner 1, Wojciech Szewczyk 1, Włodzimierz Błaszkiewicz 2
1 I Katedra i Klinika Urologii Śląskiej Akademii Medycznej w Katowicach
Kierownik kliniki: prof. nadzw. ŚAM dr hab. Andrzej Prajsner
2 Oddział Urologiczny Szpitala Wojewódzkiego im. Jana Pawła II w Bełchatowie
Ordynator oddziału: dr n. med. Piotr Marks

słowa kluczowe

stercz, łagodny rozrost stercza, badanie ciśnieniowo-przepływowe, nomogram pQ Schäfera

streszczenie

cel pracy
Celem pracy była próba odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu określenie wielkości oporu podpęcherzowego i siły wypieracza na podstawie badania ciśnieniowo-przepływowego mogą mieć wpływ na weryfikację wskazania do TUR, ustalonego na podstawie intensywności LUTS i danych uzyskanych z uroflowmetrii naturalnej.
materiał i metody
Badaniami objęto 84 mężczyzn w wieku od 45 do 74 lat (średni wiek 61,8 roku), skierowanych do przezcewkowej elektroresekcji powiększonego gruczołu krokowego, na podstawie wywiadu, oceny stopnia zaawansowania dolegliwości ze strony dolnych dróg moczowych (LUTS), badania per rectum (DRE), uroflowmetrii naturalnej (maksymalne tempo przepływu Qmax <15 ml/s). Na podstawie wyników badania ciśnieniowo-przepływowego (Qmax, Pdetop, PdetQmax) i posługując się nomogramem pQ Schäfera wyznaczono stopień oporu podpęcherzowego i siłę skurczu wypieracza.
wyniki
Cechy niewielkiego oporu podpęcherzowego (I i II stopnia) stwierdzono u 22 (26,2%) mężczyzn, a przeszkodę umiarkowaną (III stopień) u sześciu (7,2%). Pozostałych 56 (66,7%) badanych, to chorzy z większym stopniem przeszkody, w tym sześciu z najwyższym. Zabieg wykonano jedynie u chorych z trzecim lub wyższym stopniem przeszkody podpęcherzowej, w tym TUIP u chorych z małym gruczolakiem, oraz u tych z mniejszym oporem, ale z osłabionym wypieraczem i z zaleganiem po mikcji przekraczającym 20% pojemności czynnościowej pęcherza.
wnioski
Badanie ciśnieniowo-przepływowe, wykonywane u chorych z łagodnym powiększeniem gruczołu krokowego, pozwala ustalić stopień przeszkody podpęcherzowej i siłę wypieracza, co umożliwia obiektywną weryfikację wskazań do leczenia operacyjnego, w tym przezcewkowej elektroresekcji. Zastosowanie prostego nomogramu pQ Schäfera nie wymaga skomplikowanego oprogramowania komputerowego, może być zatem wykorzystywane przez posiadaczy najprostszych aparatów do badań urodynamicznych.

Wprowadzenie

Łagodny rozrost stercza w rozumieniu jednostki chorobowej obejmuje łagodne powiększenie gruczołu krokowego (BPE ? benign prostatic enlargement, w badaniu drobnowidowym jako BPH), któremu towarzyszą objawy ze strony dolnych dróg moczowych (LUTS ? lower urinary tract symptoms), będące następstwem przeszkody podpęcherzowej (BOO ? bladder outlet obstruction) [1]. Wyżej wymienione stany mogą występować jednocześnie ? i wtedy możemy rozpatrywać BPH jako pełnoobjawową jednostkę chorobową ? lub występować oddzielnie. Samo rozpoznanie powiększonego gruczołu krokowego nie upoważnia do stwierdzenia choroby. BPE występuje u większości mężczyzn w podeszłym wieku, ale tylko część z nich zwraca się do lekarza, i wymaga jego interwencji. Również występowanie LUTS nawet z BOO nie świadczy, że przyczyną jest BPE, a nie np. stwardnienie szyi pęcherza czy zwężenie cewki moczowej. Dolegliwości mogą towarzyszyć również dysfunkcjom czynnościowym [2,3].

Intensywność i rodzaj LUTS w zasadniczy sposób oddziałuje na jakość życia, natomiast stopień BOO ma zasadniczy wpływ na stan górnych dróg moczowych i/lub na odwracalność zmian w wypieraczu [4]. Mnogość metod leczenia BPH sprawia, że wybór najwłaściwszej z nich w danym przypadku nie zawsze jest łatwy.

Celem pracy była próba odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu określenie wielkości oporu podpęcherzowego i siły wypieracza na podstawie badania ciśnieniowo-przepływowego może mieć wpływ na weryfikację wskazania do TURP, ustalonego na podstawie intensywności LUTS i danych uzyskanych na podstawie uroflowmetrii naturalnej.

Materiał i metody

Dokonano retrospektywnej analizy 84 mężczyzn z BPH w wieku od 45 do 74 lat (średni wiek 61,8 roku), leczonych w klinice w latach 1994-1995, u których przed planowaną przezcewkową elektroresekcją wykonano badanie urodynamiczne. Wyniki tych badań nie były wcześniej publikowane.

Wstępnej kwalifikacji do zabiegu u tych chorych dokonywał kierujący urolog na podstawie analizy wywiadu, badania per rectum (DRE), uroflowmetrii naturalnej (maksymalne tempo przepływu Qmax <15 ml/s). Żaden z mężczyzn w dniu przyjęcia na oddział nie był cewnikowany, chociaż u czterech z nich występowały wcześniej incydenty ostrego zatrzymania moczu. W DRE potwierdzono powiększenie gruczołu krokowego o cechach łagodnego rozrostu. Powtarzano uroflowmetrię naturalną, dwukrotnie uwzględniając wynik lepszy.

Badanie ciśnieniowo-przepływowe wykonywano analogowym zestawem do badań urodynamicznych typu Urolab firmy Life-Tech (Houston, USA), techniką dwucewnikową przezcewkową, z jednoczesnym pomiarem ciśnienia śródpęcherzowego i śródrektalnego, co pozwalało na wyznaczenie ciśnienia wypieracza. Grubszym cewnikiem (10 F) napełniano pęcherz, a rejestracji ciśnień w pęcherzu dokonywano cewnikiem 4 F.

Pęcherz napełniano wodą destylowaną o temperaturze pokojowej, z szybkością 60 ml/min. Po uzyskaniu maksymalnej pojemności cystometrycznej usuwano grubszy cewnik, rejestrując cieńszym ciśnienie w trakcie przepływu. Pomiarów dokonywano dwukrotnie, a w obliczeniach uwzględniano wynik lepszy.

Wyznaczano następujące parametry urodynamiczne:

n z uroflowmetrii naturalnej: objętość oddanego moczu (Vcomp1, ml), maksymalne tempo przepływu cewkowego (Qmax1, ml/s), objętość zalegającego moczu (Ret1, ml),

n z badania ciśnieniowo-przepływowego: maksymalną pojemność cystometryczną (CysCapmax, cmH2O), ciśnienie wypieracza po osiągnięciu maksymalnej pojemności cystometrycznej (PdetCysCapmax, cmH2O), podatność pęcherza C (ml/cmH2O), ciśnienie wypieracza otwierające (Pdetop, cmH2O), maksymalne tempo przepływu (Qmax 2 ml/s), objętość oddanego moczu (Vcomp 2 ml), zaleganie (Ret 2 ml), ciśnienie wypieracza w trakcie maksymalnego tempa przepływu cewkowego (PdetQmax, cmH2O), (ryc. 1).

Na podstawie objętości oddanego i zalegającego moczu po mikcji wyznaczano w procentach współczynnik wydajności pęcherza dla uroflowmetrii naturalnej i badania ciśnieniowo-przepływowego (BVE1, BVE2%).

Wartości Pdetop, PdetQmax i Qmax nanoszono ręcznie na nomogram pQ Schäfera, odczytując w siedmiopunktowej skali wartości linearnego biernego oporu cewkowego lin PURR (linearised passive urethral resistance relation) i oceniając siłę wypieracza [5].

Na podstawie uzyskanych wyników chorych podzielono na dwie grupy: mężczyzn z przeszkodą podpęcherzową (stopień oporu III i wyższy) i grupę mężczyzn bez przeszkody (stopień 0-II). Tę drugą podzielono na dwie podgrupy z normalnym i mocnym wypieraczem lub wypieraczem słabym.

Z analizy wykluczono pacjentów z cukrzycą, z rozpoznaną chorobą neurologiczną, przyjmujących w ostatnich czterech tygodniach leki, mogące mieć wpływ na funkcjonowanie dolnych dróg moczowych.

Jednostki, nazewnictwo i metodykę zastosowano zgodnie z zaleceniami ICS [6]. Technika zastosowanych przez nas badań w latach 1994-1995 obowiązuje nadal; uwzględniono natomiast aktualne definicje i nazewnictwo [7].

Wyniki poddano analizie statystycznej, używając pakietu STATISTICA v. 5. Bazę danych oceniono testem normalności W. Shapiro-Wilka. Stopień znamienności statystycznej między poszczególnymi parametrami dla danych grup określano testem t-Studenta dla zmiennych połączonych lub testem nieparametrycznym U-Manna-Whitneya i testem nieparametrycznym kolejności par Wilcoxona. Przyjęto poziom istotności 0,05.

Do przezcewkowej elektroresekcji lub TUIP/TUNI zakwalifikowano ostatecznie tylko pacjentów z III i większym stopniem przeszkody podpęcherzowej i tych z II stopniem z osłabionym wypieraczem i z zalegającym moczem powyżej 20% pojemności czynnościowej w uroflowmetrii naturalnej.

Wyniki

Cechy niewielkiego oporu podpęcherzowego (I i II stopnia) stwierdzono u 22 (26,2%) mężczyzn, a przeszkodę umiarkowaną (III stopień) u sześciu (7,1%). Pozostałych 56 (66,7%) badanych, to chorzy z większym stopniem przeszkody, w tym sześciu z najwyższym. Cechy urodynamiczne przeszkody podpęcherzowej wykazano zatem u 62 mężczyzn, ze średnią wartością PURR wynoszącą 4,5 ?SD 1,02, z medianą 4,0 ?SEM 0,129, wobec 1,6 ?SD 0,4 z medianą 2,0 ?SEM 0,10 dla mężczyzn niewykazujących BOO. Spośród 62 mężczyzn z cechami BOO z wypieraczem mocnym było 22, z N+ 19, z N? 17 i z W+ 4. Charakterystykę wybranych parametrów urodynamicznych w obu grupach chorych przedstawiono w tabeli I.

Chorzy z cechami BOO wykazywali statystycznie znamiennie niższe średnie wartości Qmax, mniejszą pojemność cystometryczną i podatność, wyższe wartości ciśnienia wypieracza w fazie napełniania i w fazie opróżniania, wyższą wydajnością pęcherza w badaniu ciśnieniowo-przepływowym. Średnie wartości zalegającego moczu ? wynikające zarówno z uroflowmetrii naturalnej, jak z badania ciśnieniowo-przepływowego oraz wydajności pęcherza, określonej na podstawie uroflowmetrii naturalnej ? nie różniły się znamiennie między grupami.

Spośród 22 mężczyzn, wykazujących cechy niewielkiego oporu podpęcherzowego, 12 z nich wykazywało cechy wypieracza normalnego, w tym 7 N- i 5 N+, a 10 słabego wypieracza (5 W + i 5 W -). Chorzy ze słabym wypieraczem charakteryzowali się znamiennie niższymi średnimi wartościami Qmax, zarówno w uroflowmetrii naturalnej, jak i w badaniu ciśnieniowo-przepływowym i większym zaleganiem moczu po mikcji w badaniu ciśnieniowo-przepływowym (tab. II).

W uroflowmetrii naturalnej spośród 12 pacjentów niewykazujących cech BOO i wypieraczem normalnym, siedmiu miało zaleganie moczu o średniej objętości 86 (?18 ml), wobec 8 z 10 bez cech BOO i słabym wypieraczem o średniej objętości 100 (?27 ml). U wszystkich chorych ze słabym wypieraczem (n=10) i bez cech BOO, badanie ciśnieniowo-przepływowe wykazywało zaleganie, natomiast u tych z wypieraczem normalnym ? tylko u 8 z 12.

Spośród 37 (44,1%) badanych mężczyzn ze średnim zaleganiem w uroflowmetrii naturalnej 97,7 (?SD 42,7 ml), zakres od 25 do 230 ml, u zaledwie dziewięciu z nich, tj. 10,7% wszystkich badanych, a 24,3% mężczyzn wykazujących zaleganie, objętość zalegającego moczu była równa lub większa od 20% pojemności funkcjonalnej pęcherza. Siedmiu z nich wykazywało cechy BOO. Zaleganie powyżej 15% pojemności pęcherza, ale mniej niż 20% było u 13, tj. 15,5% mężczyzn, w tym dziewięciu z BOO, a u pozostałych 15, tj. u 17,8% badanych, w tym 11 mężczyzn z BOO, nie było większe niż 15% pojemności pęcherza. U pozostałych 47 (55,9%) nie stwierdzono zalegania w uroflowmetrii naturalnej, w tym 35 z cechami BOO (41,7%), a 12 bez BOO (14,2%).

W wyniku badania ciśnieniowo-przepływowego niepełne opróżnienie pęcherza stwierdzono u 61, tj. 72,6% badanych, ze średnim zaleganiem wynoszącym 102,3 (?63,2 ml, mediana 80 ml). U 39, tj. 46,2% badanych, zaleganie nie przekraczało 15% pojemności cystometrycznej pęcherza. Natomiast u 18, tj. 21,4% badanych (29,5% mężczyzn, u których wystąpiło zaleganie), przekraczało 20% pojemności pęcherza. Pozostałych 23, tj. 27,4% badanych mężczyzn, w tym 22 z cechami BOO, a tylko jeden bez BOO, opróżniało pęcherz całkowicie.

Porównując wartości Qmax z uroflowmetrii naturalnej (Qmax 1) z Qmax w badaniu ciśnieniowo-przepływowym (Qmax 2) dla całej grupy uzyskano znamiennie wyższą wartość średniej Qmax 1, uzyskując 9,7 (?2,4 ml/s) wobec 8,7 (?3,0) ml/s dla Qmax 2, różnica 1,07 ml/s Z=5,02080, p<0,000001.

Nadaktywność wypieracza stwierdzono u 30 (35,7%) mężczyzn. Charakteryzowali się oni statystycznie znamiennie wyższym stopniem oporu podpęcherzowego, lin PURR (linearised passive urethral resistance relation) wynoszącym odpowiednio 4,4 (1,1), wobec 3,4 (?1,4) z wypieraczem normalnym (p<0,006). Zaledwie u czterech z nich ustalono I, II i III stopień oporu podpęcherzowego.

U dwunastu (14,3%) chorych z normalnym wypieraczem z I, II stopniem oporu podpęcherzowego, z zaleganiem moczu nieprzekraczającym 20% pojemności czynnościowej pęcherza, zmieniono kwalifikację do leczenia, odstępując od leczenia zabiegowego. U ośmiu spośród dziesięciu bez BOO i ze słabym wypieraczem i ze sterczem niewielkich rozmiarów wykonano zabieg obustronnego przezcewkowego nacięcia szyi i stercza, a u pozostałych ? TURP. Aż u 26,2% chorych przyjętych na oddział odstąpiono zatem od pierwotnie zaplanowanego leczenia, jakim miało być wykonanie przezcewkowej elektroresekcji. U części z nich wybrano zabieg mniej inwazyjny (TUIP), a pozostałych wypisano do domu z zaleceniem stosowania leczenia farmakologicznego.

Dyskusja

Wykorzystanie prostego nomogramu pQ Schäfera pozwala nie tylko na określenie stopnia przeszkody, ale umożliwia również ocenę stanu wypieracza. Nomogramy Abrams-Griffths lub ICS wprawdzie informują, czy pacjent mieści się w przedziale określającym istnienie przeszkody, ale nie podając jej stopnia [6,3]. Ponieważ dysponowaliśmy aparaturą z rejestracją analogową na papierze termoczułym, stopień oporu podpęcherzowego wyznaczaliśmy nanosząc niezbędne parametry na nomogram sporządzony według pierwowzoru [5]. Nowsze aparaty do badań urodynamicznych dzięki specjalnemu oprogramowaniu robią to automatycznie. Początkowo posługiwaliśmy się pierwotną wersją nomogramu Schäfera [8]. W ponownej, późniejszej analizie uwzględniliśmy wersję nomogramu z sześciostopniową skalą oceny wypieracza, z dodatkowymi stopniami dla wypieracza normalnego N /+/ N /-/ i wypieracza słabego W /+/ i W /-/ [5].

Uzyskane przez nas wyniki dowodzą, że analiza wywiadu i jednorazowo wykonanej uroflowmetrii nie są wystarczającą podstawą skierowania pacjenta na leczenie inwazyjne. Dotyczy to zwłaszcza tych mężczyzn, u których wartości Qmax w powtórzonej przynajmniej dwukrotnie uroflowmetrii naturalnej są mniejsze od 15 ml/s, ale i większe od 12 ml/s, nie wykazując zalegania przekraczającego 20% pojemności czynnościowej pęcherza.

Abrams i Griffiths już w roku 1979 jako jedni z pierwszych wykazali, że badanie ciśnieniowo-przepływowe aż w 2/3 przypadków pozwala na weryfikację kwalifikacji do zabiegu i umożliwia prognozowanie wyników leczenia radykalnego [9]. Najlepsze wyniki uzyskiwano, jeżeli w wyniku badania ciśnieniowo-przepływowego stwierdzano obecność BOO z silnym wypieraczem (94%), najgorsze (12,5%), gdy nie było cech BOO z jednocześnie słabym wypieraczem, przy czym odnotowano aż u 75% operowanych pogorszenie LUTS [9]. Przy BOO ze słabym wypieraczem powodzenie uzyskiwano w 22%, brak poprawy w 67% a w 11% pogorszenie [10].

Ustalenie stopnia przeszkody podpęcherzowej ma również znaczenie prognostyczne. Dowiedziono, że im wyższy stopień oporu podpęcherzowego, tym większa szansa na lepszy wynik leczenia chirurgicznego. Pacjent przy zmianie linPURR (linPURR z 5. czy 6. przed zabiegiem na 2.) po jego wykonaniu odczuje wyraźniejszą poprawę, co nie nastąpi, jeśli poddamy operacji chorego z II lub niższym stopniem [5,11] Seaman i wsp. (1994) na podstawie 124 TURP stwierdzili, że ? mimo radykalnego usunięcia przeszkody mechanicznej ? u 38% operowanych nadal utrzymują się cechy urodynamiczne BOO, a u 25% występują zaburzenia kurczliwości wypieracza [12]. W piśmiennictwie polskim Zbrzeźniak i wsp. wykazali, że nieobecność BOO i osłabienie siły wypieracza statystycznie znamiennie pogarsza wyniki leczenia zabiegowego pacjentów z BPH [13].

Wieloletnia praktyka nakazuje autorom niniejszej pracy z dużą ostrożnością interpretować wyniki badania ciśnieniowo-przepływowego, zwłaszcza takiego, w którym analiza stopnia oporu podpęcherzowego dokonywana jest automatycznie bez uwzględnienia artefaktów i wpływów na uzyskiwane parametry takich czynników, jak: obecność cewnika pomiarowego w cewce w czasie mikcji, jego kalibru czy skrępowania pacjenta podczas badania.

Reynard i wsp. na podstawie analizy wyników badania ciśnieniowo-przepływowego u 63 mężczyzn z BPH stwierdzili, że po usunięciu cewnika 8F średnie wartości Qmax obniżyły się z 9,1 ml/s do 8,6 ml/s, a ciśnienie wypieracza nieco wzrosło [14]. Autorzy ci proponują uwzględnić analizy dwóch pomiarów, najwyższą wartość Qmax i najniższą PdetQmax. Autorzy niniejszego opracowania wybierali do analizy parametry z badania, w którym uzyskano lepsze wyniki, kierując się przede wszystkim wielkością Qmax, mniej różniącą się od wartości Qmax z uroflowmetrii naturalnej i stopniem opróżnienia pęcherza. Mimo że używano cewnika pomiarowego 4F w minimalnym stopniu wpływającego na oceniane parametry, to różnice w średnich wartościach Qmax w badaniu ciśnieniowo-przepływowym były znamiennie niższe od średnich wartości Qmax z uroflowmetrii naturalnej.

Weryfikacja sposobu leczenia u ponad jednej czwartej naszych chorych skierowanych na zabieg TURP tylko na podstawie wywiadu i najpewniej pojedynczych wyników badania uroflowmetrycznego, nieuwzględniającego objętości oddanego i zalegającego moczu, potwierdza potrzebę częstszego wykonywania badań urodynamicznych pacjentów z BPE.

Krzywe uroflowmetryczne pacjentów z przepełnionym pęcherzem znacznie przekraczającym wartość średniej funkcjonalnej pojemności pęcherza obliczonej z karty mikcyjnej, najczęściej charakteryzują się fałszywie dodatnimi wynikami, a więc niższymi wartościami Qmax. Wprawdzie podczas badania ciśnieniowo-przepływowego zaleganie przekraczające 20% pojemności pęcherza stwierdzono u większej liczby mężczyzn (21,4% wobec 15,5% w uroflowmetrii naturalnej), to jednak w obu badaniach zarówno średnie objętości oddanego moczu, jak i pojemność funkcjonalna pęcherza były zbliżone. Wpływ na gorsze opróżnianie pęcherza moczowego podczas badania ciśnieniowo-przepływowego najpewniej miały takie czynniki zewnętrzne, jak nienaturalność sytuacji, w której przeprowadzany był test.

Przed podjęciem decyzji co do wyboru sposobu leczenia pacjentów bez urodynamicznych cech przeszkody podpęcherzowej, u chorych z niskim Qmax, oprócz ilości zalegającego moczu po mikcji, należy określić również stopień wydolności wypieracza. W przypadku braku informacji o przebytych schorzeniach lub o przyjmowanych lekach, mogących mieć wpływ na funkcjonowanie dolnych dróg moczowych, można przyjąć, że niedomoga mięśnia wypieracza w fazie opróżniania, może być następstwem obecności BPH lub innej przeszkody anatomicznej.

Wnioski

1. Badanie ciśnieniowo-przepływowe wykonywane u chorych z powiększonym gruczołem krokowym o cechach łagodnego rozrostu, ukazując stopień przeszkody podpęcherzowej i siłę wypieracza, pozwala na obiektywną weryfikację wskazań do leczenia operacyjnego, w tym do przezcewkowej elektroresekcji.

2. Zastosowanie prostego diagramu pQ Schäfera, niewymagające skomplikowanego oprogramowania komputerowego, może być wykorzystywane przez posiadaczy najprostszych aparatów do badań urodynamicznych.

piśmiennictwo

  1. Hald T, Kroyer K, Nordling N et al: Clinical urodynamics in BPH. Eur Urol Updates Series 1993, 2, 74-79.
  2. Abrams P: New words for old: lower urinary tract symptoms for ?prostatism?. Br Med J 1994, 308, 929-930.
  3. Abrams P, Buzelin JM, Griffiths D et al: The urodynamic assessment of lower urinary tract symptoms. In Denis L, Griffiths K, Khoury S i in. Proceedings of the Fourth International Consulatation on Benign Prostatic Hypertrophy. Plymouth: Health Publications Ltd, 1998; 323-378.
  4. Abrams P: Bladder outlet obstruction index, bladder contractility index and bladder voiding efficiency: three simple indices to define bladder voiding functio. BJU International 1999, 84, 14-15.
  5. Schäfer W: Analysis of bladder-outlet obstruction with linearized passive urethral resistence relation, lin PURR, and disease-specific approach for grading obstruction: from complex to simple. World J Urol 1995, 13, 47-58.
  6. Abrams P, Blaivas J G, Stanton SL, Andersen JT: 6th Report on the Standardisation of Terminology of Lower Urinary Tract Function. Neurourol Urodyn 1988, 7, 403-426.
  7. Abrams P, Cardozo P, Fall M et al: Standardisation Subcommittee of the Inrernational Continence Society. The standardisation of terminology of lower urinary tract function: report from the Standardisation Sub-committee of the International Continence Society. Neurourol Urodyn 2002, 21,167-178.
  8. Schäfer W, Waterbar F, Langen PH, Deutz FJ: Simplified graphic procedure for detailed analysis of detrusor and outlet function during voiding. Neurourol Urodyn 1989, 8, 405-407.
  9. Abrams PH, Griffiths DJ: The assessment of prostatic obstruction from urodynamic measurements and from residual urine. Br J Urol 1979, 51, 29-134.
  10. Roehrborn CG: Initial diagnostic evaluation of men with lower urinary tract symptoms. The 3rd International Consultation ob. Benign Prostatic Hyperplasia. Monaco, 1995. Proceedings 169-229.
  11. Porru D, Jallous H, Cavalli V i in: Prognostic value of a combination of IPSS, flow rate and residual urine volume compared to pressure-flow studies in the preoperative evaluation of symptomatic BPH. Eur Urol 2002, 41, 246-449.
  12. Seaman EK, Jacobs BZ, Blaivas JG i in: Persistence or recurrence of symptoms after transurethral resection of the prostate: a urodynamic asessment. J Urol 1994, 152, 935-937.
  13. Zbrzeźniak M, Borówka A, Husiatyński W i in: Przydatność badania urodynamicznego do kwalifikowania chorych do leczenia chirurgicznego z powodu łagodnego rozrostu stercza. Urol Pol 2005, 1, 34-38.
  14. Reynard J, Lim CS, Abrams P: Pressure-flow studies in men: the obstructive effect of urethral catheter. J Urol 1995, 153, 453A.

adres autorów

Andrzej Prajsner
ul. Tysiąclecia 84/6
40-871 Katowice
tel. (032) 271 65 11
aprajsner@dotcom-sc.com.pl