english version wersja do druku
	kwartalnik ISSN 0500-7208 Czasopismo punktowane przez KBN, Index Copernicus oraz w bazie GBL

Wprowadzenie

Białka z grupy czynników wzrostu pełnią ważną rolę w karcynogenezie. Działają endokrynnie na inicjację i progresję procesu nowotworowego lub są bezpośrednio wydzielane przez komórki nowotworowe, oddziałując miejscowo w mechanizmie auto- i parakrynnym [1]. Receptory dla czynników wzrostu, obecne na powierzchni komórek nowotworu, umożliwiają odbiór i transdukcję sygnału odpowiedzialnego za wystąpienie efektu biologicznego właściwego dla danego czynnika [2].

Insulinopodobny czynnik wzrostu (insuline-hke growth factor I, IGF-I) jest obecny w komórkach we wczesnym stadium rozwoju embrionalnego [3]. Jak sugerowano już przed laty, IGF-I wydaje się być kluczowym czynnikiem wpływającym na różnicowanie się i dojrzewanie tkanek, podczas gdy inne czynniki wzrostu często działają na komórki przez regulację ekspresji IGF-I [4], Prace nad udziałem IGF-I w karcy-nogenezie wciąż postępują, m. in. wykazano obecność IGF--I i IGF-1T w komórkach blisko 20 różnych typów nowotworów. Przyjmuje się zatem, że IGF-I ma zasadnicze znaczenie w karcynogenezie wielu narządów [5-8]. Co więcej, w niektórych chorobach nowotworowych poziom IGF-I w surowicy jest potencjalnym markerem procesu nowotworowego, lub też świadczy o zagrożeniu takim procesem [9,10].

Terapia genowa nowotworów z wykorzystaniem technik anty-sensowych anty-IGF-I

Trojan i wsp. udowodnili, że IGF-I, bierze udział w karcynogenezie ośrodkowego układu nerwowego. W modelu po-tworniaka wykazali też ekspresję IGF-I w komórkach raka wątroby i ekspresję IGF-II w komórkach neuroblastycznych [11]. W dalszej kolejności w glejaku i raku wątroby blokowano ekspresję genu dla IGF-I, transfekując komórki nowotworowe wektorami zawierającymi odcinek komplementarny do mRNA dla IGF-I (tzw. antysens-IGF-I, gdyż orientacja nici jest antysensowa) [12,13].

Wydajniejsza okazała się metoda polegająca na wprowadzeniu do komórek docelowych oligodeoksynukłeotydów blokujących ekspresję IGF-I na poziomie transkrypcji [14]. Jednoniciowy RNA wiąże się tu swoiście z odcinkiem promo-torowym genu dla IGF-I i tworzy formację potrójnej helisy z genomem komórki. Stąd nazwa tńple-hehx (czyli triplets). RNA-DNA anty-IGF-I. Stosując tę metodę opracowano protokół kliniczne w leczeniu glejaków mózgu w Cleveland (USA) i raka wątroby w Szanghaju. Pierwsze wyniki były obiecujące, m. in. przeżywalność leczonych tą metodą przy glejakach wynosi do 18 miesięcy od postawienia rozpoznania, podczas gdy średni okres przeżycia u chorych leczonych standardowo nie przekraczał 11 miesięcy [12],

Technika „tripleks\\\" została ostatnio zastosowana w Polsce w roku 2001 w Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego i w Akademii Medycznej w Bydgoszczy, m. in. do opracowania szczepionek genowych w terapii nowotworów przewodu pokarmowego [13,15]. Atrakcyjna wydaje się hipoteza, w myśl której analogiczne postępowanie mogłoby przynieść trwały skutek w innych chorobach nowotworowych. W niniejszej pracy rozważamy raka gruczołu krokowego oraz złośliwe nowotwory układu moczowego, jako obiekty terapii genowej przy użyciu tripleksu anty-IGF-I.

Potencjalne mechanizmy działania IGF-I w karcynogenezie

Insulinopodobny czynnik wzrostu-1 jest 70-aminokwa-sowym polipeptydem kodowanym przez gen IGF-I, obejmującym 6 eksonów i 2 promotory, występującym w dużych ilościach w młodych komórkach i różnicujących się tkankach [16]. W komórkach wrażliwych na jego działanie za- chodzi ekspresja składników systemu IGF-I, obejmująca: a) IGF-I, b) receptory dla IGF, zwłaszcza IGFR-1, receptor błonowy o aktywności kinazy tyrozyiiowej oraz c) białka wiążące IGF, tj. IGF Binding Proteins 1-6, czyli IGFBP 1-6 [1.6].

IGF-I działa jako endo-. auto- i parakrynny stymulator niitogenezy, różnicowania i transformacji komórek docelowych [1]. IGF-I oddziałuje przez swój receptor IGFR-1 w zasadzie na wszystkie stadia wzrostu i cyklu komórkowego, m. in. aktywuje ekspresję białek serii erbB (receptorów komórkowych dla czynników wzrostu), uruchamia transdukcję sygnału pośredniczoną przez białka G, uczestniczy w fosforylacji onkogenu c-Jun, ale także w fosforylacji inhibitora onko-genezy p53. IGF-I aktywuje kinazy scrynowe, czynnik trans-krypcyjny Nf kappa B (aktywujący regiony promotorowe niektórych onkogenów) oraz białka z grupy cyklin [2,17], Blokada ekspresji IGF-I w modelach doświadczalnych nowotworów złośliwych prowadzi do zniesienia ich zdolności do przerzutowania [18],

Ważnym skutkiem ekspresji IGF-I jest hamowanie apop-tozy. zarówno w docelowych komórkach prawidłowych, jak i w nowotworowych. IGF-I chroni przed apoptozą, m. in. fi-broblasty, komórki nerwowe, układu krwiotwórczego i jajnika [2]. Przeciwnie, proces apoptozy można uruchomić przez hamowanie działania IGF-I na komórki, stosując na przykład rozpuszczalną postać receptora dla IGF, czyli IGFR--1 [19].

Przy okazji wdrożenia techniki antysensu zdefiniowano niektóre aspekty udziału IGF-I w karcinogenezie. W przypadku takich nowotworów, jak glioma, teratocarcinoma i hepatoma brak jest odpowiedzi immunologicznej [11,12]. Tymczasem transfekcja komórek antysenscm anty-IGF--I odwróciła to niekorzystne zjawisko, prowadząc do odpowiedzi ze strony limfocytów T cytotoksycznych CD8 [13]. Co więcej, w komórkach nowotworowych pojawiła się apoptozą [20].

Badania doświadczalne i wstępne badania kliniczne z techniką tripleksu anty-IGF-I, wykonane m. in. w I Klinice Chirurgii Ogólnej CM UJ i w Akademii Medycznej w Bydgoszczy, także dały obiecujące rezultaty: obserwowaliśmy efekty podobne do skutków stosowania techniki antysensu anty--IGF-I. Transfekowane komórki wykazały zdolność do indukowania odpowiedzi immunologicznej, a na ich powierzchni pojawiły się cząsteczki układu zgodności tkankowej klasy I (MHC-I) i cząsteczki kostymulujące serii B7 (głównie CD80), niezbędne do rozpoznania antygenów nowotworowych przez układ immunologiczny [13,15].

Perspektywy leczenia szczepionką anty-IGF-I w nowotworach układu moczowego

Od lat badany jest udział IGF-I w karcinogenezie raka nerki i pęcherza moczowego. Postuluje się udział IGF-I np. w patogenezie raka przejściowonabłonkowego dróg moczowych, gdyż w hodowlach doświadczalnych komórki tego raka wykazują ekspresję receptora dla IGF-I [21]. Od lat potwierdzony jest znamienny udział insulinopodobnego czynnika wzrostu w karcinogenezie guza Wilmsa. Jest to oczywiste wobec faktu, że w guzie Wilmsa ma miejsce mutacja an-tyonkogenu WT1. represora genów dla czynników wzrostu i dla receptora IGF 1R [2 2 j. Brak natomiast dowodów na znaczący udział IGF-I w patogenezie jasnokomórkowego raka nerki i raka pęcherza moczowego.

Perspektywy leczenia szczepionką anty-IGF-I w raku gruczołu krokowego

Istnieją liczne doniesienia o roli IGF-I w karcinogenezie gruczołu krokowego, uwzględniające zarówno szczegółowe dane epidemiologiczne, jak i prawdopodobny mechanizm molekularny działania tego czynnika [17]. Przyjmuje się. że IGF-I uczestniczy w inicjacji, progresji i powstawaniu przerzutów raka stercza, zaś jego blokowanie może mieć kluczowe znaczenie w zwalczaniu choroby [23]. W modelach doświadczalnych linie komórkowe raka stercza w mechanizmie wzajemnego sprzężenia dodatniego syntetyzowały znaczne ilości IGF-I oraz jego receptora. Blokując to sprzężenie można było powstrzymać wzrost nowotworu [24]. Ekspresję IGF-I i jego receptorów wykazano przy tym zarówno dla raka gruczołu krokowego, jak i dla łagodnego rozrostu stercza [25]. Co więcej, ustalono, że na powierzchni komórek raka stercza, w porównaniu z komórkami prawidłowymi, spada ekspresja antygenów układu MHC klasy I oraz cząsteczek kostymulujących serii B7 [26].

Terapia genowa i immunogenoterapia raka gruczołu krokowego

W badaniach doświadczalnych nad terapią genową raka stercza początkowo posłużono się nośnikami (czyli wektorami) wirusowymi lub zmodyfikowanymi liposomami, w celu wykonania transfekcji (tj. wprowadzenia interesującego nas materiału genetycznego do komórek nowotworowych). Między innymi użyto replikujących warunkowo wirusów herpes, lizujących wybiórczo komórki raka [2 7]. WI fazie badań klinicznych znalazła się praca z transfekcją komórek nowotworowych stercza genem dla PSA, z zastosowaniem wirusa krowianki jako wektora. Uzyskano w ten sposób zahamowanie postępu choroby w 42% przypadków [28].

W szeregu prac doświadczalnych hamowano wzrost lub potencjał inwazyjny raka stercza w drodze transfekcji i, tym samym, restytucji antyonkogenów, wyjściowo zmutowanych lub nieobecnych w komórkach nowotworowych. Celem takiej terapii byłym. in. geny dla p53, p21, pi 6, kadhe-ryny E, receptora 2 czynnika wzrostu fibroblastów i niedawno odkrytego antyonkogenu - pHyde [2 71.

W raku stercza zastosowano też techniki antysensowe, zmierzające do zablokowania wybranych onkogenów. I tak, stosując antysens anty-c-myc, zahamowano w modelu zwierzęcym wzrost raka gruczołu krokowego in vitro i in vivo [29], Wyniki kliniczne wskazują, że udało się też spowolnić progresję choroby, dzięki zastosowaniu antysensu dla onkogenu bcl-2. Wzmożona ekspresja bcl-2 może być wykładnikiem oporności komórek raka na chemioterapię i wzrostu niezależnego od androgenów [30],

W dotychczasowych próbach immunogenoterapii raka stercza dokonano transfekcji komórek nowotworowych genami dla cytokin prozapalnych. W modelu raka stercza u szczurów wykazano, że szczepienie naświetlonymi komórkami nowotworowymi, transfekowanymi uprzednio genem dla czynnika stymulującego tworzenie kolonii granulocytów imakrofagów (granulocyte-macrophage colony stimulating factor, GM-CSF), prowadziło do uwalniania GM-CSF i wydłużało życie zwierząt [ 31J. Metoda ta znalazła się w n fazie badań klinicznych: wykazano m. in. miejscowe nacieczenie zmiany przez komórki dendrytyczne i pojawienie się odpowiedzi immunologicznej skierowanej przeciw antygenom guza, po-średniczonej przez immunokompetenlne limfocyty T oraz B [32]. W podobnym modelu doświadczalnym z transfekcją genu dla interleukiny-2 stwierdzono, że IL-2 wywarła efekt korzystniejszy i silniej zaznaczony, niż GM-CSF [33]. W innych badaniach zastosowano transfekcje komórek nowotworowych wektorami adenowirusowymi zawierającymi geny dla IL-12, Fas-ligandu, czynnika martwicy guza (TNF) i interferonów [27]. Bardzo obiecującą metodą immunogenoterapii wydaje się być użycie autologicznych komórek den-drytycznych chorego, eksponowanych na antygeny nowotworowe [34]. W badaniach klinicznych zastosowano już swoisty antygen błonowy gruczołu krokowego (jirostate spe-cijk membrane antigen, PSMA) do stymulacji ex vivo komórek dendrytycznych chorego [35],

Genoterapiaraka stercza nie objęła natomiast, jak dotąd, hamowania ekspresji samego IGF-I. Blokowano jedynie eksperymentalny wzrost komórek nowotworowych tego narządu, stosując oligonukleotydy skierowane przeciw genowi dla jego receptora [36],

Przygotowanie szczepionki anty-IGF-I według opracowanej przez nas metody

Postępowanie (w uproszczeniu) jest następujące: tkanki stercza, pobrane śródoperacyjnie (około 1 g) lub podczas biopsji transrektalnej, umieszcza się niezwłocznie w podłożu zawierającym antybiotyki i 5% surowicę (fetal calf serum, FCS). Przenosi się je następnie na szalkę Petriego i po zmianie podłoża poddaje dezagregacji mechanicznej (tj. tnie na małe kawałki, długości ok. 1 mm), a następnie dezagregacji enzymatycznej. Otrzymaną z guza zawiesinę komórek nowotworowych wiruje się, zawiesza w podłożu zawierającym antybiotyki i wysiewa na szalki, dodając czynniki wzrostu w odpowiednim stężeniu.

Komórki hoduje się przez 3-4 tygodni w podłożu, w skład którego wchodzi m. in. surowica, czynniki wzrostu, antybiotyki i insulina. Po otrzymaniu odpowiedniej liczby komórek wykonuje się transfekcje z użyciem wektora zawierającego oligonukleotyd tripleks anty-IGF-I. Hodowlę przenosi się następnie do podłoża z higromycyną B. celem selekcji komórek transfekowanych. Komórki nietransfekowane giną. Udaną transfekcje wektora potwierdza się, barwiąc część kontrolną hodowli metodą x-galu (barwny produkt reakcji pojawia się w komórkach z dokonaną transfekcją, gdyż użyty do transfekcji wektor zawiera gen lacZ, odpowiedzialny za ekspresję odpowiedniego enzymu).

Komórki są hodowane przez kolejne 3-4 tygodnie, a po uzyskaniu odpowiedniej liczby, z ich części sporządza się szczepionkę. W tym celu około 1 miliona komórek nowotworowych naświetla się (50 radów, Co60, 30 minut) i zawiesza w 1 ml soli fizjologicznej. Tak przygotowaną szczepionkę podaje się trzykrotnie w odstępach 4-6 tygodni typowo podskórnie w okolicę ramieniową.Należy podkreślić, że do immuriogenoterapii tripleksem--anty-IGF-I można kwalifikować chorych w każdym stadium klinicznym raka gruczołu krokowego, a więc także w zaawansowanej postaci chorób. Immunogenoterapia ma charakter uzupełniający i nie zmienia zasadniczego leczenia właściwego dla stadium choroby. Tak więc zabieg operacyjny, radio- i hormonoterapię podejmuje się zgodnie z ogólnie przyjętymi zasadami, niezależnie od wykonanych szczepień. Warunkiem koniecznym jest otrzymanie odpowiedniej liczby komórek nowotworowych do hodowli.

Ocena kliniczna stanu chorego po szczepieniu obejmuje rejestrację wystąpienia, nasilenia i czasu trwania zmian miejscowych, pomiar tętna, ciśnienia tętniczego. OB, morfologii z rozmazem i CRR Odczyn immunologiczny (pojawienie się i jego natężenie) próbuje się ocenić pośrednio badaniem odsetka subpopulacji limfocytów krwi obwodowej w zakresie komórek T (CD3). B (CD19). NK (CD3-CD [16+56]+). limfocytów pomocniczych Th (CD4) oraz- co może mieć szczególne znaczenie w potencjalnej indukcji odpowiedzi immunologicznej - limfocytów cytotoksycznych (CD8).

Najważniejszym jednak zadaniem pozostaje obserwacja kliniczna chorych poddanych immunogenoterapii, aby wykluczyć ewentualne pojawienie się wznowy (u osób po radykalnym leczeniu) oraz ocenić brak lub wystąpienie częściowej/całkowitej remisji u pozostałych chorych.

Podsumowanie

Insulinopodobny czynnik wzrostu (IGF-I) pełni ważną rolę w karcinogenezie wielu narządów, w tym gruczołu krokowego. Uczestniczy w inicjacji, progresji lub powstawaniu przerzutów. Ekspresję IGF-I w komórkach nowotworowych można zahamować, transfekując je wektorami kodującymi sekwencje antysensowe dla transkryptu genu IGF-I lub techniką triple--helix (tripleksu), polegającą na przyłączeniu komplementarnego oligonukleotydu do odcinka promotorowego genu IGF-I. Stosując tę metodę w genoterapii glejaka mózgu i raka wątroby, uzyskano obiecujące wyniki. Transfekowane komórki nowotworowe wykazały wzrost ekspresji powierzchniowej antygenów MUC klasy 1 i cząsteczek kostymulujących serii B7, co prowadziło do indukcji odpowiedzi immunologicznej.

Autorzy podjęli obecnie próby kliniczne w Katedrze i Klinice Urologii oraz Katedrze i Zakładzie Genoterapii Akademii Medycznej w Bydgoszczy (Szpital Kliniczny im. L. Rydygiera), mające na celu zastosowanie tripleksu w immunogenoterapii raka stercza.

1. 1. Baserga R: Oncogenes and the strategy of growth factors. Cell 1994; 79:927-930.
2. 2. Rubin R. Baserga R: Insulin-like growth factor-l receptor. Its role in cellproliferation, apoptosis. and tumorigenicity. Lab Invest 1995: 73: 311-331.
3. 3. Bondy CA, Werner H, Roberts CT Jr, LeRoith D: Cellular pattern of insu-lin-like growth factor-l (IGF-lj and type I IGF receptor gene expression in early organogenesis: comparison with IGF-U gene expression. Mol Endocrinol 1990:4(9): 1386-1398.
4. 4. Zapf J. Froesch C S: Pathophysiological and clinical aspects of the insulin-Uke growth factors. HormRes 1986: 24 (2-3): 160-165.
5. 5. Karasik A. Menczer J. Pariente C. Kanety H: Insidin-like growth factor--1 (IGF-I) and IGF-binding protein-2 are increased in cyst fluids ofepithe-lialovarian cancer. J Clin Endocrinol Metab 1994; 78 (2): 271-276.
6. 6. Quinn KA, Treston AM, Unsworth EJ, Miller MJ, Vos M. Grimley C,Battey J, Mulshine JL, Cutlitta F: Insulin-like growth factor expression in human cancer cell lines. J Biol Chem 1996; 271 (19): 11477-11483.
7. 7. Reeve JG, Brinkman A, Hughes S, Mitchell J. Schwander J, BleehenNM: Expression of insulin like growth factor (IGF) and IGF-binding protein genes in human lung tumor cell lines. J Natl Cancer Inst 1992; 84 (8): 628-634.
8. 8. Trojan J, Johnson TR, Rudin SD. Ilan J. Tykocinski ML, Han J: Treat-ment andprevention of rat glioblastoma by immunogenic C6 cells expressing antisense insulin-like growth factor I RNA. Science 1993; 259 (5091): 94-97.
9. 9. Renehan AG, Painter JE, Atkin WS, Potten CS, Shalet SM, O\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\'Dwyer ST:High-risk colorectal adenomas and serum insulin-like growth factors. Br J Surg 2001; 88(1): 107-113.
10. 10. Pollak M: Insulin-like growth factor physiology and cancer risk. Eur J Cancer 2000: 36(10): 1224-1228.
11. 11. Trojan J, Johnson TR, Rudin SD, Blossey BK, Kelley KM, Shevelev A, Abdul-Karim FW, Anthony DD, Tykocinski ML, Dan J: Gene therapy of murine teratocarcinoma: separate functions for insulin-like growth factors I and fl in immunogenicity and differentiation. Proc Natl Acad Sci USA 1994; 91 (13): 6088-6092.
12. 12. Trojan J: From neoplastic neural development to gene therapy of brain tumors -IGP-I antisense and triple helix approaches. Biotechnologia 2002, in press.
13. 13. Upegui-Gonzalez LC. Ly A. Sierzega M. Jarocki P. Trojan L, Due HT. Pan Y. Shevelev A. Henin D, Anthony D, Nowak W. Popiela T and Trojan J: IGF-I triple helix strategy in hepatoma treatment. Hepatoga-stroenterology 2001:48 (39): 660-666.
14. 14. Izant JG. Weintraub H: Constitutive and conditional suppression of exogenous and endogenous genes by anti-sense RNA. Science 1985; 229 (4711): 345-352.
15. 15. Ly A, Due HT, Kalamarides M. Trojan LA, Pan Y. Shevelev A, Francois JC. Noel T, Kane A, Henin D, Anthony DD. Trojan J: Human glioma cells transformed by IGF-I triple helix technology show immune and apoptolic characteristics determining cell selection for gene therapy of glioblastoma. Mol Pathol 2001: 54 (4): 230-239.
16. 16. Han VKM, Hill DJ: The Insulin-like growth factors: Structure and biological functions. Oxford 1992. Oxford University Press, Ed. Shofield P. N.: 178-219.
17. 17. Kue PF, Daaka Y: Essential role for G proteins in prostate cancer cell growth and signaling. J Urol 2000; 164 (6): 2162-2167.
18. 18. Long L. Rubin R, Baserga R. Brodt P: Loss of the metastatic phenotype in murine carcinoma cells expressing an antisense RNA to the insulin-like growth factor receptor. Cancer Res 1995; 55(5): 1006-1009.
19. 19. Baserga R, Resnicoff M, DAmbrosio C, Valentinis B: The role of the IGF-I receptor in apoptosis. VitamHorm 1997; 53; 65-98.
20. 20. Ellouk-Achard S. Djenabi S. De Oliveira GA, Desauty G. Due HT, Zo-hair M, Trojan J, Claude JR, Sarasin A, Lafarge-Frayssinet C: Induction of apoptosis in rat hepatocarcinoma cells by expression oflGF-I anti-sense c-DNA. J Hepatol 1998; 29 (5): 807-818.
21. 21. Iwamura M, Ishibe M, Sluss PM. Cockett AT: Characterization of insulin-like growth factor 1 binding sites in human bladder cancer cell lines. Urol Res 1993. 21(1): 27-32.
22. 22. Roberts CT Jr: Control of insulin-like growth factor (IGF) action by regulation ofIGF-I receptor expression. EndocrJ 1996; 43 Suppl: 49-55.
23. 23. Djavan B, Waldert M, Seitz C, MarbergerM: Insulin-iilce growth factors and prostate cancer. World J Urol 2001; 19 (4): 225-233.
24. 24. Figueroa JA, Lee AV, Jackson JG, Yee D: Proliferation of cultured human prostate cancer ceUs is inhibited by insulin-like growth factor (IGF) bindingprotein-1: evidence fur an IGF-Uautocrine growth loop. J Clin Endocrinol Metab 1995; 80(12): 3476-3482.
25. 25. Damon SE, Plymate SR. Carroll JM. Sprenger CC. Dechsukhum C. Ware JL. Roberts CT Jr: Transcriptional regulation of insulin-like growth factor-1 receptor gene expression in prostate cancer cells. Endocrinology 2001: 142(1): 21-27.
26. 26. Kwon ED, Hurwitz AA, Foster BA. Madias C, Feldhaus AL. Crcen-berg NM. Burg MB. Allison JP: Manipulation off cell costimuhtory and inhibitory signals for immunotherapy of prostate cancer. Proc Natl Acad Sci USA 1997: 94 (I 5): 8099-9103.
27. 27. Harrington KJ. Spitzweg C. Bateman AR, Morris JC. Vile RG: Gem therapy for prostate, cancer: current status and future prospects. J Urol 2001; 166(4): 1220-1233.
28. 28. Eder JP, KanlolTPW. Roper K, Xu GK. Bublcy GJ, Boyden J. Gritz L. Mascara G, Oh WK. Arlen P, Tsang KY. Panicali D, Schlom J. Kufe DW: A phase I. trial of a recombinant vaccinia virus expressing prostate-specific antigen in advanced prostate cancer. Clin Cancer Res 2000: 6. 1632-1638.
29. 29. Steiner MS, Anthony CT. Lu Y, Holt JT: Antisense c-myc retroviral vector suppresses established human prostate cancer. Hum Gene Tlier 1998: 20.9 (5); 747-755.
30. 30. Miyake II, Hara I, Kamidono S. Gleave ME: Novel therapeutic strategy for advanced prostate, cancer using antisense oligodeoxynuiieotides targeting anti-apoptotic genes uprcgulated after androgen withdrawal to delay androgen-independent progression and enhance dieinosensitivity. Int J Urol 2001; 8 (7): 337-349.
31. 31. Sanda MG, Ayyagari SR. Jaffee EM, Epstein JI, Clift SI.. Cohen LK. Dranoff G. Pardoll DM, Mulligan RC, Simons JW: Demonstration of a rational strategy for human prostate cancer gene therapy. J Urol 1994: 151 (3): 622-628.
32. 32. Simmons SJ, Tjoa BA, Rogers M. Elgamal A, Kenny GM, Ragde H. Troychak MJ, Boynton AL. Murphy GP: GM-CSF as a systemic adjuvant in a phase U prostate cancer vaccine trial. Prostate 1999: 39 (4): 291-297.
33. 33. Vieweg J, Rosenthal FM, Bannerji R, Heston WD, Fair WR. Gansba-cher B, Gilboa E: Immunotherapy of prostate cancer in the Dunning rat model: use of cytokine gene modified tumor vaccines. Cancer Res 1994; 54 (7): 1760-1765.
34. 34. Belldegrun A. Bander Nil, Lerner SR Wood DP Pantuek AJ: Society of Urologie Oncology Biotechnology Forum: new approaches and targets for advanced prostate\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\'cancer.] Urol 2001; 166 (4): 1316-1321.
35. 35. Tjoa BA. Simmons Sf, Bowes VA, Ragde II, Rogers M, Elgamal A. Kenny GM, Cobb OE. Ireton RC, Troychak MJ. SalgallerML, Boynton AL. Murphy GP: Evaluation of phase 1/11 clinical trials in prostate cancer with dendritic cells andPSMA peptides. Prostate 1998:36(1): 39-44.
36. 36. Pielrzkowski 7„ Mulholland G. Gomella L. Jameson BA, Wernicke D. Baserga R: Inhibition of growth of prostatic cancer cell lines by peptide analogues of insulin-like growth factor 7. Cancer Res 1993: 53 (5): 1102-1 106.

Jerzy Trojan
Katedra i Zakfad Genoterapu AMB
ul. M. Skłodowskiej-Curie 9
85~094 Bydgoszcz