PTU - Polskie Towarzystwo Urologiczne

Objętość gruczołu a stężenie PAP i PSA u chorych na gruczolak sterc
Artykuł opublikowany w Urologii Polskiej 1994/47/3.

autorzy

Jan Kulpa 2, Andrzej Bugajski 1, Ewa Wójcik 2, Janusz Jaszczyński 1
1 Zakład Analityki i Biochemii Klinicznej, Centrum Onkologii, Oddział w Krakowie
Kierownik: Dr chem. J. Kulpa
Dyrektor: Doc. dr hab. J. Skołyszewski
2 Katedra i Klinika Urologii, Collegium Medicum UJ w Krakowie
Kierownik: Doc. dr hab. med. A. Bugajski

streszczenie

W grupie 406 chorych na gruczolak stercza (192 z „czystym gruczolakiem\",
164 z wspólobecnym stanem zapalnym oraz 50 z współobecnym stanem zapalnym
i ropnym) przed leczeniem przeanalizowano kształtowanie się stężeń w osoczu PAP
i PSA w zależności od wieku chorych, masy wyresekowanego gruczolaka, objętości
gruczołu.. Stwierdzono podwyższone stężenie w osoczu PAP u 13,5% a PSA
u 76,4% chorych. Stężenie PSA było zależne od masy gruczolaka (r = 0,387,
p< 0,001). Brak było zależności pomiędzy stężeniem PSA i PAP a wiekiem
badanych oraz pomiędzy wiekiem i masą gruczolaka. Natomiast obserwowano
zależność pomiędzy stężeniem PSA i PAP (r = 0,415 p< 0,001). Stwierdzono, że
współobecność stanu zapalnego i ropnego w gruczolaku stercza wpływa na wzrost
stężenia PSA oraz na objętość gruczołu.

WSTĘP

W szeroko pojmowanej diagnostyce biochemicznej chorych na raka stercza wykorzystywane są szczególnie badania dwóch biochemicznych markerów nowo- tworowych — kwaśnej fosfatazy sterczowej (PAP) oraz swoistego antygenu ster- czowego (PSA). Badania nad pierwszym z tych markerów mają już ponad 50 letnią historię. Trwa ona od momentu wykazania podwyższonej aktywności kwaśnej fosfotazy w osoczu szeregu chorych na zaawansowanego raka stercza, poprzez odkrycie własności immunogennych enzymu produkowanego w gruczole krokowym i opracowanie następnie na tej podstawie czułych i swoistych metod radio- i en- zymoimmunologicznych dla oznaczania stężenia PAP w płynach ustrojowych (8, 11).

Szeroko zakrojona weryfikacja oznaczeń PAP pozwoliła na określenie ich przydatno- ści na wielu etapach procesu diagnostycznego u chorych na raka stercza, określiła dziedziny w których badania tego markera mają niekwestionowaną wartość i te w których jego użyteczność jest w znacznej mierze ograniczona.

Odkrycie i zidentyfikowanie przez Wanga i wsp. swoistego antygenu sterczowego otwarło nową erę w badaniach nad rakiem stercza (11, 18). Wykazano, że podwyż- szone stężenie PSA spotyka się u znacznego odsetka chorych na raka stercza; częstość dodatnich wyników tego markera wzrasta wraz z zaawansowaniem procesu chorobo- wego — od 30-40% w stadium A (klasyfikacja wg Whitmore\\\'a) do blisko 100% podwyższonych wyników w stadium D (3, 13, 15, 19, 23). Przy zbliżonej swoistości diagnostycznej czułość diagnostyczna oznaczeń PSA jest u chorych na raka stercza znacznie wyższa w porównaniu do oznaczeń PAP (8, 10, 15, 19, 23). Szczególnie przydatne są wyniki oznaczeń PSA dla oceny efektywności radykalnego leczenia raka stercza, wczesnego wykrycia wznowy lub odległych przerzutów. Wzrost stężenia markera jest bardzo często pierwszym sygnałem aktywizacji procesu nowotworowego, znacznie wyprzedzając moment manifestacji objawów klinicznych. Stwarza to szansę wcześniejszego wdrożenia leczenia uzupełniającego i zapewnia większe prawdopodo- bieństwo jego powodzenia. Oznaczenia PSA są wysoce użyteczne w monitorowaniu hormonoterapii u chorych na raka stercza. Ta wysoka przydatność oznaczeń PSA spowodowała, że w niektórych krajach rozważana jest nawet możliwość włącze- nia PSA do zespołu badań mających na celu wczesne wykrywanie raka stercza w grupach wysokiego ryzyka (3, 13, 14, 19). Jednakże znaczny problem w wykorzys- taniu wyników oznaczeń PSA stanowi fakt, że jego podwyższone, jakkolwiek miernie, stężenie w osoczu spotyka się również w innych schorzeniach stercza, a zwłaszcza w gruczolaku (1, 15, 19, 23). Podejmowane są liczne badania dla ustalenia czynników wpływających na stężenie PSA u chorych na gruczolak stercza w tym również dotyczące zależności pomiędzy wiekiem, masą/objętością gruczolaka a stężeniem antygenu w osoczu. Celem niniejszej pracy było ustalenie wpływu obecności procesu zapalnego i ropnego w sterczu na stężenie PSA i PAP w osoczu chorych na gruczolak w konfrontacji z objętością gruczołu.

MATERIAŁ I METODY

Badania stężenia PAP i PSA przeprowadzono przed leczeniem u 406 chorych na gruczolak stercza, w tym u 192 chorych z „czystym gruczolakiem\\\" (grupa I) oraz u 164 chorych z towarzyszącym gruczolakowi stanem zapalnym (grupa II) oraz u 50 chorych u których obok zmian hyperplastycznych stwierdzono stan zapalny i ropny w sterczu (grupa III). Rozpoznanie kliniczne było każdorazowo weryfikowane badaniem mikroskopowym materiału uzyskanego podczas operacji. U 174 chorych wykonano adenomektomię a u 232 gruczolak usunięto metodą elektroresekcji przezcewkowej. U wszystkich badanych dokonano pomiaru masy usuniętego gruczo- laka. U 238 chorych przed operacją dokonano, w badaniach ultrasonograficznych, pomiarów średnic gruczołu na podstawie których wyliczono wg metody „elipsoidal- nej\\\" ze wzoru: V = szerokość x wysokość x długość x Pi/6 jego objętość (6, 14).

Krew do badań pobierano od chorych w warunkach standardowych, przed badaniami klinicznymi i ultrasonograficznymi stercza. Uzyskaną surowicę prze- chowywano zamrożoną w temperaturze -20°C do chwili wykonania oznaczeń.

Stężenie PAP oznaczono metodą immunoradiometryczną stosując zestawy pro- dukcji Byk Sangtec. Natomiast stężenie PSA oznaczano metodą radioimmunologicz- ną używając zestawów ProsCheck Yang Laboratories. Wszystkie oznaczenia wykony- wano w podwójnych próbkach.

Wyniki odnoszono do zakresów referencyjnych ustalonych w oparciu o badania wykonane przy użyciu tych samych metod i zestawów odczynnikowych w grupach zdrowych mężczyzn w wieku zbliżonym do chorych na gruczolak stercza. Wartość odcinająca, odpowiadająca górnej granicy zakresu referencyjnego dla PAP wynosiła 2,60 ng/ml a dla PSA 4,80 ng/ml. Wyniki opracowano statystycznie. Dla oceny różnic w składzie liczebnościowym porównywanych grup korzystano z tekstu chi-kwadrat, różnice pomiędzy grupami oceniano za pomocą testu t Studenta dla par pomiarów a ocenę zależności oparto na rachunku regresji prostoliniowej i korelacji.

WYNIKI

Wiek

Na ryc. 1 przedstawiono strukturę wieku chorych na gruczolak stercza. Najmłod- szy z nich miał 49 lat najstarszy 89 lat; mediana wynosiła 69,0 lat. 82% badanych było w szóstej lub siódmej dekadzie wieku. Nie stwierdzono żadnych różnic w zakresie wieku pomiędzy analizowanymi grupami (tab. I.); częstość występowania w sterczu obok gruczolaka stanu zapalnego a także równocześnie stanu zapalnego i ropnego była niezależna od wieku chorych.

Masa gruczolaka i objętość gruczołu

Rozkład częstości masy wyresekowanego gruczolaka oraz objętości gruczołu krokowego, wyliczonej z danych uzyskanych w badaniach ultrasonograficznych przedstawiono na ryc. 2 i 3. Masa gruczolaka wahała się od 8 do 330 g; mediana masy wynosiła 54,1 g (x± s =62,1 ± 39,1 g). U 93,3% badanych masa gruczolaka nie przekraczała 120 g, a tylko u 0.5% była wyższa od 240 g. Obserwowano tendencję do wyższej masy gruczolaka u chorych z komponentą zapalną i ropną jednocześnie w porównaniu do badanej grupy I z „czystym gruczolakiem\\\" (tab. I). U chorych grupy III istotnie częściej aniżeli u chorych grupy I i II masa gruczolaka była istotnie wyższa od 100 g (w obu przypadkach p<0,05). Rysująca się na podstawie wartości median i średnich arytmetycznych masy gruczolaka u chorych w kolejnych dekadach wiekowych tendencja wzrostowa (tab. II) nie znalazła potwierdzenia w rachunku korelacji. Nie stwierdzono zależności masy wyresekowanego gruczolaka względem wieku chorych.

Wyliczona na podstawie badań ultrasonograficznych objętość gruczołu krokowe- go wahała się od 10 cm3 do 239 cm3, mediana objętości wynosiła 59,4 cm3. Tylko u 9,2% badanych objętość gruczołu przekraczała 120 cm3. Podobnie jak dla masy gruczolaka obserwowano tendencję do wyższych objętości gruczołu u chorych z towarzyszącym zmianom hyperplastycznym w sterczu stanem zapalnym i ropnym (tab. I). Nie obserwowano natomiast żadnych charakterystycznych trendów w kształ- towaniu się objętości gruczołu w zależności od wieku badanych (tab. II). Wykazano wysoce istotną zależność pomiędzy masą wyresekowanego gruczolaka a wyliczoną z badań ultrasonograficznych objętością gruczołu, wyrażającą się współczynnikiem korelacji r = 0,640 (p< 0,001). Tę zależność wykazano dla całości materiału a także osobno dla grupy chorych u których wykonano adenomektomię jak i chorych u których dane dotyczące masy gruczolaka uzyskano ważąc tkankę po elektroresekcji przezcewkowej. Dla obu tych grup z osobna jak i dla całości materiału stwierdzono ponadto brak istotnych różnic pomiędzy wielkością masy wyresekowanego gruczolaka i wyliczoną objętością gruczołu; średnia różnica wynosiła: — 1,91 ± 35,2 g, przy czym różnice pomiędzy odpowiednimi wartościami u poszczególnych chorych nie miały charakteru systematycznego ale były różnokierunkowe i u stosunkowo znacznego odsetka chorych bliskie zera. Obserwacje powyższe pozwoliły w trakcie analizy pozostałych parametrów ograniczyć się do oceny ich kształtowania w zależności od masy wyresekowanego gruczolaka. PAP

Rozkład częstości stężeń PAP w surowicy u chorych na gruczolak stercza przedstawiono na ryc. 4. Stężenia wahały się od 0,00 do 13,36 ng/ml; mediana stężenia PAP wynosiła 1,29 ng/ml (x + s= 1,62 ± 1,61 ng/ml). U 13,3% chorych stężenie PAP było wyższe od wartości 2,60 ng/ml stanowiącej górną granicę zakresu referencyjnego zdrowych mężczyzn. Wyznaczony 95 percentylowy zakres wahań stężenia PAP u chorych na gruczolak stercza wynosił od 0,00 do 3,50 ng/ml.

Jakkolwiek w oparciu o wartość median i średnich arytmetycznych w poszczególnych grupach chorych (tab. III) rysowała się tendencja do wyższych stężeń PAP u chorych z komponentą stanu zapalnego oraz stanu zapalnego i ropnego w sterczu, to odsetki wyników wyższych od 2,60 ng/ml były we wszystkich grupach bardzo zbliżone.

W kolejnych dekadach wieku chorych, za wyjątkiem dziewiątej, obserwowano tendencję wzrostową stężeń PAP (tab. IV), jednak nie znajdowała ona potwierdzenia w rachunku korelacji. Wartości median stężenia PAP wykazywały tendencję wzros- tową wraz z masą gruczolaka (tab. V). Jednak jedynie w grupie I z „czystym gruczolakiem\\\" stwierdzano, o miernym nasileniu, dodatnią zależność pomiędzy stężeniem PAP i masą gruczolaka, wyrażającą się współczynnikiem korelacji r = 0,207 (p<0,01). PSA

Na ryc. 5 przedstawiono rozkład stężeń PSA u chorych na gruczolak stercza.

Wahały się one od 0,52 ng/ml do 48,9 ng/ml; mediana stężenia PSA wynosiła 9,52 ng/ml (x + s= 11,56 ± 8,84 ng/ml). Wyższe od 4,80 ng/ml tj. górnej granicy zakresu referencyjnego zdrowych mężczyzn stężenie PSA miało 76,4% badanych. Wy- znaczony 95 percentylowy zakres wahań stężenia PSA u chorych na gruczolak stercza wynosił od 1,38 do 33,8 ng/ml. Obserwowano tendencję do wyższych stężeń PSA u chorych grupy III, u których zmianom hyperplastycznym towarzyszyła komponen- tą zapalna i ropna (tab. III). Tylko 12% chorych tej ostatniej grupy miało stężenie PSA w granicach zakresu referencyjnego. Odsetek ten był znamiennie niższy aniżeli w grupie I i II (odpowiednio: 0,05

U chorych na gruczolak stercza nie stwierdzano zależności pomiędzy stężeniem PSA a wiekiem badanych (tab. IV). Natomiast rysowała się wyraźna dodatnia zależność pomiędzy stężeniem PSA a masą gruczolaka. Znajdowała ona swoje odbicie zarówno we wzrastających wraz z masą gruczolaka wartościach median i średnich arytmetycznych (tab. V), jak i we współczynniku korelacji r=0,387 (p<0,001). Na podstawie równania regresji prostoliniowej, opisującego tę zależność y= 1,6433 +0,0813x (gdzie: x — masa gruczolaka, y — logarytm naturalny stężenia PSA) średni przyrost stężenia PSA przy wzroście masy gruczołu o 1 g wynosił 0,048 ng/ml. Równocześnie u chorych na gruczolak stercza obserwowano istotnie dodatnią zależność pomiędzy stężeniem PSA i PAP, współczynnik korelacji r = 0,415 (p< 0,001).

DYSKUSJA

Idealny biochemiczny marker nowotworowy powinien cechować się oprócz 100% czułości i swoistości diagnostycznej m.in. również swoistością narządową.

Żaden z dotychczas poznanych markerów nowotworowych nie spełnia dwóch pierwszych warunków a tylko bardzo nieliczne wykazują swoistość narządową.

Zaliczają się do nich właśnie PAP i PSA, swoiste w stosunku do tkanki stercza. PAP należy do heterogennej grupy szeroko rozpowszechnionych w ustroju kwaśnych fosfataz. W porównaniu do innych tkanek w sterczu zawartość tego enzymu jest szczególnie wysoka. Spośród sześciu wyróżnianych pod względem ruchliwości elektroforetycznej grup izoenzymów kwaśnej fosfatazy w sterczu dominują izoenzymy 2a i 4. Przy czym izoenzym 2a (PAP) jest głównym składnikiem sekrecyjne) kwaśnej fosfatazy (2, 11). Drugi z markerów — PSA — jest glikoproteiną o c.cz. 33- 34 kDa, zawierającą w cząsteczce 6,9% węglowodanów. Należy on do grupy kallikrein i posiada własności proteazy serynowej (11, 24). Przypisuje się mu w warunkach fizjologicznych istotną rolę w procesie upłynniania nasienia. Antygen jest produkowa- ny wyłącznie w komórkach nabłonkowych stercza a jego synteza pozostaje pod kontrolą androgenów na co wskazuje m.in. istotna zależność pomiędzy stężeniem dihydrotestosteronu a PSA w tkance gruczołu (9). Wysoką zdolność produkcji zarówno PAP jak i PSA w komórkach prawidłowego stercza zachowują komórki gruczolaka, a także, jakkolwiek w mniejszym stopniu, komórki raka stercza (21). W warunkach fizjologicznych oba markery są uwalniane do krążenia w znikomych ilościach i ich stężenie w osoczu zdrowych mężczyzn jest śladowe. Znaczny wzrost liczby komórek zdolnych do produkcji PAP i PSA a także zmienione warunki tkanki nowotworowej powodują, że stężenie w osoczu obu markerów, a szczególnie PSA, u znacznego odsetka chorych na raka stercza jest podwyższone, osiągając niekiedy, zwłaszcza u chorych w zaawansowanych stadiach choroby, bardzo wysokie wartości (19, 22, 23). Podwyższone, jakkolwiek w miernym stopniu, stężenia obu markerów, a zwłaszcza PSA, spotyka się jednak również w innych chorobach stercza, szczególnie w gruczolaku stercza. Jest to konsekwencją swoistości narządowej obu antygenów. o ile podwyższone stężenia PAP spotykane są sporadycznie, u nieznacznego odsetka chorych na gruczolak stercza, to PSA znacznie częściej. Dane dotyczące odsetków podwyższonych wyników PSA u chorych na gruczolak stercza cechuje bardzo duża rozpiętość, mająca swoje źródło m.in. zarówno w różnych metodach oznaczania antygenu jak i zasadach doboru chorych, ich selekcji. Podaje się, że podwyższone stężenie markera można spotkać nawet u ponad 80% chorych (3, 5, 15). Nasze wy- niki — 76,4% podwyższonych stężeń PSA i 13,5% PAP — nie odbiegają w tym względzie od danych publikowanych przez inne ośrodki. Znaczne różnice PSA i PAP w częstości podwyższonych wyników u chorych na gruczolak stercza wiązane są m.in. z ok. 3 krotnie wyższym ciężarem cząsteczkowym tego ostatniego antygenu i trudnoś- ciami w jego uwalnianiu do krążenia w sytuacji nienaruszonych błon komórkowych (3). Pewnym potwierdzeniem tej sugestii może być znacznie bardziej nasilony wzrost stężenia PAP w osoczu w następstwie różnych zabiegów dokonywanych na sterczu (3, 13).

Wśród czynników mogących mieć wpływ na stężenie PSA i PAP w osoczu chorych na gruczolak stercza szczególnie często rozpatrywane są masa względnie objętość gruczołu, wiek chorych, obecność w zmienionym hyperplastycznie sterczu dodatkowo innych procesów chorobowych jak stan zapalny czy ropny. Ocenę wpływu tych czynników utrudnia znaczna, pod względem histologicznym heterogenność gruczolaka. Proporcje zmienionych hyperplastycznie komórek podścieliska do na- błonka wykazują w gruczolaku znaczne wahania. Chorzy z dominacją zmienionych hyperplastycznie komórek nabłonkowych mogą mieć wyższe stężenie PSA w osoczu w porównaniu do chorych u których hyperplazja dotyczy głównie komórek pod- ścieliska (5). W naszych badaniach nie stwierdzaliśmy istotnej zależności pomiędzy stężeniem PSA a wiekiem chorych. Jednakże w przedziale wieku 50-80 lat rysowała się tendencja do wzrostu stężenia PSA, której odzwieciedleniem były wzrastające wartości median stężenia antygenu w kolejnych dekadach wieku. W piśmiennictwie informacje odnośnie związku pomiędzy stężeniem PSA i wiekiem chorych na gruczolak stercza nie są jednoznaczne. Część autorów wykazuje istnienie takiej korelacji, a część uważa, że te zmienne nie są od siebie zależne (6, 12, 20). W opinii Kane i wsp. prawidłowa ocena zależności pomiędzy PSA i wiekiem chorych powinna być dokonywana po wprowadzeniu poprawki uwzględniającej objętość gruczołu (14).

Przemawiać za tym stanowiskiem mogą również obserwacje dotyczące braku zależno- ści pomiędzy wiekiem chorych a masą gruczolaka. Zależne od wieku zmiany wielkości stercza mogą być łączone ze wzrastającym prawdopodobieństwem wystąpienia gruczolaka (17). Szeroko dyskutowane jest zagadnienie wyboru właściwego parametru oceny wielkości stercza — masa czy objętość. W opinii większości badaczy zmiany stężenia PSA powinny być odnoszone do objętości stercza. W naszych badaniach oparliśmy się w ocenie wielkości stercza na masie wyresekowanego gruczolaka. Podyktowane to było stwierdzeniem wysoce istotnej zależności pomiędzy masą wyresekowanego gruczolaka a objętością gruczołu wyznaczoną metodą „elipsoidalną\\\" w badaniach ultrasonograficznych, jak i faktem, że ciężar właściwy tkanki stercza jest bardzo bliski 1g/cm3 (14, 16). Wyniki oceny zależności pomiędzy stężeniem PSA w osoczu u chorych na gruczolak stercza a masą gruczolaka są zgodne z obserwacjami innych autorów. Wzrost masy gruczolaka o 1 g wiąże się ze średnim wzrostem stężenia PSA 0,048 ng/ml. Collins i wsp. stwierdzili, że średni stosunek stężenia PSA do objętości wynosi 0,072 ng/ml. Natomiast Benson i wsp. wykazali, że u 95% chorych na gruczolak stercza wartość tego stosunku jest niższa od 0,1 ng/ml. Należy podkreślić, że powyższe dane dotyczące zależności pomiędzy stężeniem PSA a ob- jętością/masą stercza a nie ściśle wielkością zmienionej hyperplastycznie tkanki. Partin i wsp. nie wykazali zależności pomiędzy objętością zmienionej hyperplastycz- nie tkanki a stężeniem PSA. Natomiast Weber i wsp. wykazali istnienie korelacji pomiędzy stężeniem tego markera a objętością zmienionych hyperplastycznie komó- rek nabłonkowych (20, 25). Jednak ze względu na duże wahania proporcji zmienio- nych hyperplastycznie komórek podścieliska do nabłonkowych ustalanie wpływu objętości gruczolaka na kształtowanie się stężenia PSA w osoczu może mieć tylko charakter przybliżony.

W naszych badaniach grupę III stanowili chorzy u których oprócz gruczolaka współobecny był w sterczu stan zapalny i ropny. Stwierdzono, że ostry stan zapalny stercza może być przyczyną wzrostu stężenia PSA w osoczu u ok. 77% chorych. Dane dotyczące wpływu przewlekłego stanu zapalnego oraz ropnego są stosunkowo rzadkie. Jednak wysuwana jest hipoteza, że istotną rolę we wzroście stężenia PSA u chorych na gruczolak odgrywają nie zmiany hyperplastyczne ale właśnie współtowarzyszące im stan zapalny, ropny, o różnym nasileniu trudności w oddawaniu moczu (3, 4, 7). Ustalenie wpływu tych wszystkich czynników jest trudne ze względu na częstą niemożność oceny ich nasilenia i częstotliwości występowania w badanych grupach chorych. W naszych badaniach obserwowaliśmy u chorych grupy III zarówno wyższe stężenie PSA w osoczu jak i większą objętość gruczołu w porównaniu do dwóch pozostałych grup. Jakkolwiek różnice w zakresie tych parametrów nie były istotne, statystycznie to sugerują, że stan zapalny i ropny mogą mieć istotny wpływ na kształtowanie się stężenia PSA w osoczu chorych na gruczolak stercza.

WNIOSKI

1. Stężenie PAP w osoczu może być sporadycznie podwyższone u chorych na gruczolak stercza. Natomiast stężenie PSA jest podwyższone u znacznego odsetka chorych.

2. U chorych na gruczolak stercza istnieje wyraźna zależność pomiędzy masą wyresekowanego gruczolaka a stężeniem PSA w osoczu.

3. Współobecność w gruczolaku stanu zapalnego i ropnego wpływa na wzrost stężenia PSA w osoczu u chorych na gruczolak stercza.

piśmiennictwo

  1. 1.Armitage T.G., Cooper E.H., Newling D.W.W., Robinson M.R.G., Appleyard /.: The value of the measurement of serum prostate specific antigen in patients with benign prostatic hyperplasia and untreated prostate cancer. Br. J. Urol., 1988, 62, 584. —
  2. 2. Bilhartz D.L., Tindall D.J., Oesterling J.E.: Prostate-specific antigen and prostatic acid phosphatase: Biomolecular and Physiologic characteristics. Urology, 1991, 38, 95.
  3. 3. Brawer M.K., Lange P.H.: Prostate-specific antigen: its role in early detection, staging, and monitoring of prostatic carcinoma. J. Endocr., 1989, 3, 227. —
  4. 4. Brown P.N., Speights V.O., Kuhl D., Riggs M., Spiekerman AM., McCord R.G., Coffield K.S., Stewart D.T., Und M.L.: Prostate-specific antigen levels from completely sectioned, Clinically benign, whole prostates. Cancer, 1991, 68,1592.
  5. 5. Carter H.B., Pearson J.D., Metler J.E., Brant L.J., Chan D.W., Andres R., Fozard J.L., Walsh P.C.: Longitudinal evaluation of Prostate-specific antigen levels in men with and without prostate disease. Jama, 1992, 267, 2215. —
  6. 6. Collins G.N., Lee R.J., McKefoie G.B., Rogers A.C.N., Henir M.\\\\ Relationship between prostate specific antigen, prostate volume and age in the benign prostate. Br. J. Urol., 1993, 71, 445. —
  7. 7. Cooner W.H., Mosley B.R., Rutherford CL., Beard J.H., Pond H.S., Bass R.B., Terry W.J.:Clinical application of transrectal ultrasonography and Prostate-specific antigen in the search for prostate cancer. J. Urol., 1988, 139, 758. —
  8. 8. Ferro M.A., Barnes /., Roberts J.B.M., Smith P.J.B.: Tumour markers in prostatic carcinoma. A Comparison of prostate — specific antigen with acid phosphatase. Br. J. Urol., 1987, 60, 69.
  9. 9. Geller J.: Basis for hormonal management of advanced prostate cancer. Cancer, 1993, 71 Suupl., 1039. — 10. Gittes R.F.: Carcinoma of the prostate. N. Engl. J. Med., 1991, 324, 236.
  10. 11.Heller J.E.: Prostatic acid phosphatase: its current clinical status. J. Urol. 1987, 137,1091.
  11. 12. Holmang S., Lindstedt G., Marin P., Hedelin H.:Serum concentration of Prostatic-specific antigen in relation t prostate volume in 50 healthy middle-aged men. Scand. J. Urol. Nephrol., 1993, 27, 15. —
  12. 13. Howanitz J.H.: Prostate specific antigen. Dis. Markers, 1993, 11, 3. —
  13. 14. Kane R.A., Littrup P.J., Babaian R., Drago J.R., Lee F., Chesley A., Murphy G.P., Mettlin C: Prostate-specific antigen levels in 1695 men without evidence of prostate cancer. Cancer, 1992, 69, 1201. —
  14. 15. Kulpa J., Marczyńska A., Wójcik E., Bugajski A., Leńko J.: Ocena stężenia swoistego antygenu sterczowego (PSA) w osoczu chorych na raka stercza. Urol. Pol., 1989, 42, 1.
  15. 16. Lee F., Torp-Pedersen S., Littrup P.J., McLeary R.D., McHugh T.A., Smid A.P., Stella P.J., Borlaza G.S.: Hypoechonic lesions of the prostate: clinical relevance of tumor size, digital rectal examination, and Prostate-specific antigen. Radiol., 1989, 170, 29. —
  16. 17. Leissner K.H., Tisell L.E.: The weight of the human prostate. Scand. J. Urol. Nephrol., 1979, 13, 137. —
  17. 18. Morote J., Ruibal A., Palou J., de Torres J.A., Soler-Rosello A.: Clinical utility of prostatic specific antigen and prostatic acid phosphatase serum levels in monitoring prostate cancer. Int. J. Biol. Markers, 1988, 3, 23. — 19. Oesterling J.E.: Prostate specific antigen: A critical assessment of the most useful tumor marker for adenocarcinoma of the prostate. J. Urol., 1991, 145, 907. —
  18. 20. Partin A.W., Carter H.B., Chan D.W., Epstein J.I., Oesterling J.E., Rock R.C., Weber J.P., Walsh P.C: Prostate specific antigen in the staging of localized prostate cancer: Influence of tumor differentiation, tumor volume and benign hyperplasia. J. Urol., 1990, 143, 747.
  19. 21. Pretlow T., Pretlow P.T., Yang B., Kaetzel CS., Delmoro C.M., Famis S.M., Bodner D.R., Kursh E., Resnick M.I., Bradley E.L.: Tissue concentrations of Prostate-specific antigen in prostatic carcinoma and benign hyperplasia. Int. J. Cancer, 1991, 49, 645. —
  20. 22. Rainwater L.M., Morgan W.R., Klee G.G., Zincke H.: Prostate-specific antigen testing in untreated and treated prostatic adenocarcinoma. Mayo Clin. Proc, 1990, 65, 1118. —
  21. 23.Stamey T.A., Yang N., Hay A.R., McNeal J.E., Frehia F.S., Redwin E.\\\\ Prostate-specific antigen as a serum marker for adenocarcinoma of the prostate. New Engl. J. Med., 1987, 317,909. —
  22. 24. Wang M.C, Loor R.M., Chu T.M.: Physico-chemical characterization of prostate antigen purified from human prostate gland and seminal plasma. Obst. Gynecol., 1983, 11, 327.
  23. 25. Weber J.P., Oesterling J.E., Peters CA., Partin A.W., Chan D.W., Walsh P.C.: The influence on serum Prostate-specific hyperplasia. J. Urol., 1989, 141, 987

adres autorów

dr Jan Kulpa
Zakład Analityki i Biochemii Klinicznej,
Centrum Onkologii, Oddział w Krakowie
31-115 Kraków, ul. Garncarska 11