Atypowy rozrost drobnozrazikowy (ASAP)
i nowotworowy rozrost śródnabłonkowy (PIN)
jako stany przedrakowe u pacjentów z podejrzeniem
raka stercza i rakiem stercza Artykuł opublikowany w Urologii Polskiej 2008/61/3.
autorzy
-
Przemysław Adamczyk, Zbigniew Wolski, Romuald Butkiewicz, Joanna Nussbeutel, Zdzisław Skok, Wojciech Jóźwicki
- Oddział Urologii Ogólnej i Onkologicznej Specjalistycznego Szpitala Miejskiego w Toruniu
Katedra i Klinika Urologii Ogólnej, Onkologicznej i Dzieci Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Bydgoszczy
Zakład Patomorfologii Specjalistycznego Szpitala Miejskiego w Toruniu
Katedra i Zakład Patomorfologii Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Bydgoszczy
słowa kluczowe
-
atypowy rozrost drobnozrazikowy (ASAP) nowotworowy rozrost śródnabłonkowy (PIN) stany przednowotworowe raka stercza
streszczenie
Wstęp.
- Związek nowotworowego rozrostu śródnabłonkowego wysokiego stopnia (HG-PIN) i atypowego rozrostu drobnozrazikowego (ASAP) z rozwojem raka stercza nadal nie jest jasny, zwłaszcza w przypadku ASAP.
-
Cel pracy.
-
- Celem pracy było określenie częstości rozpoznania raka oraz zmian przednowotworowych wśród pacjentów poddanych pierwszej i kolejnej biopsji transrektalnej stercza pod kontrolą USG (TRUS) oraz analiza wyników kolejnych biopsji w grupie pacjentów z ASAP i HG-PIN, uzyskanych w pierwszej biopsji.
-
Materiał i metoda.
- Ocenie poddano 928 pacjentów, u których wykonano od 6- do 12-skrawkową biopsję stercza pod kontrolą
- TRUS. U pacjentów, u których stwierdzono ASAP bądź PIN w pierwszej biopsji, bądź podejrzewano rozwój raka, po 4-6 miesiącach wykonano kolejną biopsję (rozszerzoną do 10-16 skrawków).
Wyniki.
-
- Raka stwierdzono u 300 (32,3%) pacjentów poddanych biopsji, zaś stany przedrakowe (ASAP, HG-PIN) u 135 (14,54%), z czego ASAP u 50 (5,38%), HG-PIN u 68 (7,32%), ich współistnienie u 17 (1,83%). Raka współistniejącego z ASAP rozpoznano u 12 (4%), zaś raka i HG-PIN u 24 (8%) i różnica ta była istotna statystycznie. Poziomy PSA w ASAP i HG-PIN nie różniły się statystycznie. Powtórną biopsję wykonano u 78 pacjentów, potwierdzając raka u 11 (14,1%) z nich, wśród których u 4 z 15 pacjentów (26,6%) z HG-PIN w pierwszej biopsji, u 3 z 40 (7,5%) z łagodnym przerostem stercza i u 4 z 19 (21,05%) z ASAP i LG-PIN towarzyszącym ASAP, oraz 1 z 2 (50%) z współistnieniem ASAP i HG-PIN. Nie potwierdzono raka u żadnego z pacjentów, u których rozpoznano LG-PIN w wyniku pierwszej biopsji, jak również zapalenie stercza towarzyszące innym patologiom. Raki rozpoznawane w powtórnej biopsji u pacjentów z HG PIN w pierwszej były w wyższym stopniu złośliwości komórkowej według Gleasona (stopień 7-10) w stosunku chorych z ASAP (stopnie 4-6).
-
Wnioski.
- 1. Pacjenci z rozpoznaniem ASAP i HG PIN są obciążeni podobnie wysokim ryzykiem rozwoju choroby nowotworowej.
- 2. Rak gruczołu krokowego częściej współistniał z HG-PIN niż ASAP.
- 3. Raka nie stwierdzono u żadnego pacjenta, u którego w wyniku pierwszej biopsji wykryto LG-PIN lub zmiany zapalne towarzyszące innym patologiom.
- 4. Poziomy PSA w ASAP i HG-PIN nie różniły się statystycznie i najczęściej przekraczały 10 ng/ml.
Wprowadzenie
Rak gruczołu krokowego jest jednym z najczęściej stwierdzanych
nowotworów u mężczyzn. Według danych amerykańskich
odpowiada on za 33% wszystkich nowo rozpoznanych
raków u mężczyzn (2005 rok) i stanowi przyczynę 10% wszystkich
zgonów spowodowanych przez choroby nowotworowe
u mężczyzn [1]. W Polsce, według opublikowanych w 2003
roku danych Zakładu Epidemiologii i Prewencji Nowotworów
Centrum Onkologii w Warszawie, rak stercza znajduje się
u mężczyzn na drugim miejscu (po raku płuc) wśród wszystkich
nowo rozpoznanych nowotworów złośliwych i jest trzecią przyczyną
(po raku płuc i żołądka) wszystkich zgonów z powodu
nowotworów u mężczyzn [2]. W krajach Unii Europejskiej rak
stercza jest rozpoznawany u 85 000 pacjentów rocznie i odpowiada
za ponad 9% zgonów [3].
Rozpoznanie raka stercza zwiększyło się znacznie po wprowadzeniu
do diagnostyki antygenu sterczowego (PSA – Prostate
Specific Antigen) oraz biopsji stercza pod kontrolą USG.
Rozpoznanie choroby oraz stadium jej zaawansowania stało
się szybsze i jest ono stawiane średnio pięć lat wcześniej niż
w minionych latach [4,5].
Ważnym krokiem w diagnostyce raka gruczołu krokowego
było wprowadzenie w 1987 roku przez Bostwicka i Brawera
rozpoznania histopatologicznego nowotworowego rozrostu
śródnabłonkowego (PIN – Prostatic Intraepitelial Neoplasia),
którego typ – nowotworowy rozrost śródnabłonkowy wysokiego
stopnia (HG-PIN – High Grade Prostatic Intraepitelial Neoplasia)
uważany jest za prekursora zmian prowadzących do rozwoju
raka gruczołu krokowego [6,7,8]. Ustalono, że u 30% osób
z rozpoznaniem w biopsji HG-PIN rozwijają się w ciągu roku
kliniczne objawy raka [9,10].
Atypowy rozrost drobnozrazikowy (ASAP – Atypical Small
Acinar Proliferation) to niezależny stan, prawdopodobnie związany
z rozwojem raka stercza. Nadal nie jest on jednoznacznie
uważany za prekursora raka gruczołu krokowego, a jedynie
za pewien element ciągu zmian w morfologii komórek pomiędzy
niezmienioną tkanka stercza a rakiem. ASAP wydaje się
być zbiorem zmian mikroskopowych w morfologii komórek
gruczołu krokowego, których znaczenie nadal pozostaje nie
do końca jasne.
Cel pracy
Celem pracy było określenie częstości rozpoznania zmian
przednowotworowych oraz raka wśród pacjentów poddanych
biopsji transrektalnej stercza pod kontrolą USG (TRUS). Oceniano
również wyniki kolejnych biopsji u pacjentów, u których w pierwszej
rozpoznano stany przednowotworowe ASAP i HG-PIN.
Materiał i metoda pracy
Ocenie poddanych zostało dziewięciuset dwudziestu ośmiu
mężczyzn, u których wykonano biopsję stercza z powodu podejrzenia
raka gruczołu krokowego. Badanie przeprowadzono
w latach 2005-2007 w Klinice Urologii Ogólnej, Onkologicznej
i Dziecięcej Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika
w Bydgoszczy oraz Oddziale Urologii Ogólnej i Onkologicznej
Specjalistycznego Szpitala Miejskiego w Toruniu, po uzyskaniu
zgody Komisji Bioetycznej. Kwalifikacja do badania przeprowadzona
została zgodnie z wytycznymi EAU (podwyższona wartość
antygenu sterczowego PSA i/lub dodatni wynik badania
rektalnego, i/lub zmiany w obrazie przezodbytniczej ultrasonografii
– TRUS). Wykonano sześcio- do dwunastoskrawkową
biopsję, pod kontrolą ultrasonografii przezodbytniczej.
Badanie histopatologiczne wycinków przeprowadzone
zostało w Zakładzie Patomorfologii Specjalistycznego Szpitala
Miejskiego w Toruniu (kierownik zakładu: dr n. med. Joanna
Nussbeutel) oraz w Katedrze i Zakładzie Patomorfologii Collegium
Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Bydgoszczy (kierownik:
dr hab. Andrzej Marszałek, prof. UMK). U pacjentów,
u których rozpoznano ASAP, nowotworowy rozrost śródnabłonkowy
wysokiego lub niskiego stopnia (LG-PIN – Low Grade
Prostatic Intraepitelial Neoplasia), w wyniku pierwszej biopsji,
oraz u których obserwowano wzrost PSA lub/i obecności
guzka w badaniu palcem stercza przez odbytnicę, wykonywano
powtórną biopsję według schematu 3-6 miesięcznego (śr. 4
mies.). Wykonano biopsję rozszerzoną, od 10 do 16 skrawków,
pod kontrolą ultrasonografii przezodbytniczej.
Powtórną biopsję wykonano jedynie u siedemdziesięciu
ośmiu pacjentów (12,42%) spośród sześciuset dwudziestu
ośmiu, u których nie stwierdzono raka w wyniku pierwszej,
mimo znacznie częstszych do niej wskazań (zmiany przedrakowe
stwierdzono po biopsji u stu trzydziestu pięciu osób),
z powodu niewyrażenia zgody lub niezgłoszenia się do badania
przez chorych.
Wyniki poddano analizie statystycznej, używając testu
t-Studenta dla rozkładu normalnego.
Określano częstość występowania raka oraz zmian o typie
ASAP i PIN wśród chorych poddanych biopsji. Porównywano
również częstość wystąpienia raka gruczołu krokowego w kolejnych
biopsjach u osób, u których w pierwszej postawiono
rozpoznanie ASAP, w stosunku do uznanych stanów przednowotworowych
(HG-PIN) oraz innych (LG-PIN, zapalenie
stercza). Biopsję wykonano również u pacjentów, u których
po pierwotnych biopsjach wykazano jedynie rozwój łagodnego
rozrostu stercza i stanów zapalnych, a wartości PSA pozostały
podwyższone lub stwierdzono zmiany podejrzane o raka podczas
badania stercza palcem przez odbytnicę.
Wyniki
Wśród dziewięciuset dwudziestu ośmiu pacjentów poddanych
pierwotnej biopsji raka stercza stwierdzono u trzystu
pacjentów (32,3%). Łącznie obecność stanów przedrakowych
(ASAP, HG-PIN z towarzyszącym stanem zapalnym i bez) stwierdzono
u stu trzydziestu pięciu mężczyzn (14,54%), z czego
ASAP u pięćdziesięciu (5,38%), HG-PIN u sześćdziesięciu ośmiu
(7,32%) a współistnienie obu stanów u siedemnastu (1,83%).
ASAP samodzielnie występujący stwierdzono u trzydziestu
ośmiu (4,09%) osób, ASAP z towarzyszącym stanem zapalnym
u czterech (0,43%), ASAP i LG-PIN u ośmiu (0,86%), zaś HG-PIN
u sześćdziesięciu dwóch (6,68%), HG-PIN z towarzyszącym stanem
zapalnym u sześciu (0,64%), LG-PIN u dwudziestu dwóch
(2,37%). Ponadto łagodny przerost stercza (BPH) rozpoznano
u trzystu sześćdziesięciu dziewięciu (39,76%), a zapalenie stercza
zaś u dziewięćdziesięciu dziewięciu (10,66%) mężczyzn
(tab. I).
Współistnienie w biopsji raka stercza i ASAP rozpoznano
u dwunastu (4%) z trzystu mężczyzn, u których stwierdzono
raka w biopsji, zaś rak i HG-PIN u dwudziestu czterech (8%).
U dwóch (0,67%) pacjentów rozpoznano jednocześnie raka
i ASAP i HG-PIN i podobnie u dwóch – raka (0,67%), ASAP
i LG-PIN (tab. II).
U stu czterdziestu trzech (47,6%) z trzystu mężczyzn, u których
rozpoznano raka, stwierdzony stopień złośliwości komórkowej
według Gleasona wynosił 6. Stopnie od 3 do 5 stwierdzono
odpowiednio u piętnastu (5%), jedenastu (3,66%), czterdziestu
czterech (14,6%) pacjentów. Wyższe stopnie złośliwości
komórkowej od 7 do 10 stwierdzono u (kolejno) trzydziestu
trzech (11%), czterdziestu trzech (14,33%), siedmiu (2,33%),
czterech (1,33%) (ryc. 1).
Średni poziom antygenu sterczowego (PSA) u badanych
pacjentów wynosił 19,47 ng/ml (0,09-660 ng/ml; mediana
8,9 ng/ml) i był najwyższy w grupie chorych na raka, gdzie
wynosił 34,8 ng/ml (mediana 12 ng/ml). Wartości PSA w grupie
pacjentów z rozpoznaniem ASAP były podwyższone i wynosiły
11,96 mg/ml (mediana 9,79 ng/ml) i były nieistotnie statystycznie
wyższe niż w grupie z HG-PIN (10,94 mg/ml, mediana 9,4
ng/ml).
W zależności od stężenia PSA podzielono całą grupę badaną
(928 mężczyzn) na trzy podgrupy: z PSA do 4 ng/ml, 4-10
ng/ml oraz powyżej 10 ng/ml. Wyniki osób ze stanami przednowotworowymi
przedstawiono w tabeli III. Największą liczbę
pacjentów z ASAP i HG-PIN stwierdzono w podgrupie osób
z PSA powyżej 10 ng/ml, i częściej byli to pacjenci z HG-PIN
niż ASAP.
Samodzielnie występujące stany przedrakowe rozpoznawano
ASAP u sześciu a HG-PIN u dwudziestu sześciu mężczyzn.
U części pacjentów z rozpoznaniem histopatologicznym ASAP
bądź HG-PIN poza patologiami z rozpoznania podstawowego,
istniały inne choroby stercza (tab. IV). W grupie ASAP najczęściej
był to łagodny rozrost stercza (u 32 – 47,7%), podobnie jak
w grupie HG-PIN (BPH u 36 – 42,3%). U siedemnastu pacjentów
zmiany ASAP i HG-PIN współistniały ze sobą. Zapalenie
stercza rozpoznawano u czterech osób (5,9%) w grupie ASAP
i u sześciu (7%) w grupie HG-PIN. Nowotworowy rozrost śródnabłonkowy
niskiego stopnia (LG-PIN – Low Grade Prostatic
Intraepitelial Neoplasia), towarzyszył ośmiu (11,9%) pacjentom
z rozpoznaniu ASAP, zaś nie był w ogóle obecny u osób z rozpoznaniem
HG-PIN.
Rak gruczołu krokowego, stwierdzony u trzystu chorych,
częściej współistniał z rozpoznaniem HG-PIN (24 mężczyzn –
8%), niż ASAP (12 mężczyzn – 4%), i różnica ta była istotna
statystycznie (tab. V).
U siedemdziesięciu ośmiu ze stu trzydziestu pięciu pacjentów,
u których rozpoznano ASAP, HG-PIN, LG-PIN wykonano powtórną
biopsję stercza w odstępie trzy- i sześciomiesięcznym (śr. 4
mies.), zwiększając liczbę pobranych wycinków od 10 do 16.
Ponowną biopsję wykonano również u pacjentów z zapaleniem
stercza i podwyższoną wartością PSA oraz u tych, u których
stwierdzono dodatni wynik badania stercza palcem przez odbytnicę.
Średnie stężenie PSA u pacjentów poddawanych powtórnej
biopsji wynosiło 10,36 ng/ml (mediana 9 ng/ml).
Wyniki powtórnej biopsji przedstawiono w tabeli VI.
Najczęstszym rozpoznaniem, postawionym w trakcie powtórnej
biopsji, był łagodny przerost stercza (dwudziestu pięciu
chorych, tj. 32%), zaś raka stercza potwierdzono u jedenastu
(14,1%) pacjentów, u których uprzednio nie stwierdzono raka.
Częściej w grupie tej rozpoznawano samodzielnie występujący
ASAP oraz ASAP z towarzyszącym stanem zapalnym bądź
LG-PIN (łącznie piętnastu chorych, tj. 19,23%) niż samodzielnie
występujący HG-PIN bądź HG-PIN z ASAP (łącznie dwunastu
chorych, tj. 15,38%). Rozpoznaniu ASAP towarzyszyły również
inne zmiany uważane za łagodne, takie jak zapalenie stercza
(dwóch chorych, tj. 2,56%), LG-PIN (dwóch chorych, tj. 2,56%),
jak również stan przedrakowy – HG-PIN (u dwóch chorych, tj.
2,56%).
W wyniku powtórnej biopsji stwierdzono obecność raka
u jedenastu mężczyzn, przy czym najczęściej były to raki o średnim
(6 stopień) stopniu złośliwości komórkowej (pięć osób, tj.
45%), zaś rzadziej były zarówno w stopniu niskim (2-5). jak
i wysokim (7-10) – po trzy osoby (27%).
Raka stercza stwierdzono u czterech z piętnastu pacjentów
poddanych biopsji (26,6%), u których w wyniku pierwszej biopsji
wykazano obecność HG-PIN, u trzech z czterdziestu (7,5%),
u których stwierdzono pierwotnie łagodny rozrost stercza,
i u czterech z dziewiętnastu (21,05%) z ASAP bądź ze zmianami
o typie LG-PIN towarzyszącymi ASAP, oraz u jednego
z dwóch (50%), u którego w pierwszej biopsji wykazano współistnienie
ASAP i HG-PIN. Nie potwierdzono choroby nowotworowej
u żadnego z pacjentów, u których rozpoznano LG-PIN
po pierwszej biopsji. Nie wykazano również raka w wyniku
powtórnej biopsji u pacjentów, u których rozpoznaniu BPH,
HG-PIN, jak i ASAP towarzyszyło zapalenie stercza (tab. VII).
Porównano stopień złośliwości komórkowej według
Gleasona w podgrupie z rozpoznaniem ASAP i HG-PIN po wykonaniu
pierwszej biopsji. Stwierdzono, że chorych, u których
po pierwszej biopsji wykazano obecność HG-PIN, w kolejnej
biopsji częściej występował rak o wyższym stopniu złośliwości
komórkowej (dwóch mężczyzn z rozpoznaniem raka w skali
Gleasona 9 i jeden 6), w stosunku do pozostałych chorych,
gdzie dominowały raki w niskim (czterech chorych) i średnim
(czterech chorych) stopniu (tab. VIII).
Dyskusja
Za stany przednowotworowe raka stercza niektórzy autorzy
uznają obecnie atypowy rozrost drobnozrazikowy (ASAP)
i nowotworowy rozrost śródnabłonkowy (PIN). Są one rozpo-
mężczyzn
z stwierdzoną w biopsji obecnością ASAP, jak również
HG PIN, w porównaniu z grupą mężczyzn, u których nie stwierdzono
zmian. Nie obserwowano jednak różnicy istotnej statystycznie
między wartościami PSA w obu tych grupach. Obecnie
uważa się, że samo rozpoznanie HG-PIN bądź ASAP w pierwszej
biopsji, niezależnie od wartości PSA, jest wystarczającym
powodem do jej powtórzenia, zaś niska wartość PSA nie może
być traktowana jako przewidywanie braku zmian nowotworowych
w następnych biopsjach [18,19,20].
Stwierdziliśmy, że zmiany o typie HG-PIN prawie dwukrotnie
częściej współistnieją z rakiem stercza niż ASAP. Dane te są zbieżne
z obserwacjami większości autorów, bowiem jedynie część
uważa, że to wraz z rozpoznaniem ASAP prawdopodobieństwo
współwystępowania raka stercza rośnie [12,14,16,21]. Sugerują
oni, że należałoby zastosować bardziej agresywny protokół
postępowania u takich chorych w porównaniu z pacjentami,
u których rozpoznano w biopsji HG PIN. Nie potwierdzają tego
jednak nasze badania, w których obserwowano istotnie statystycznie
większą częstotliwość współwystępowania raka stercza
wraz ze zmianami o typie HG-PIN.
Wśród niedawno opublikowanych prac dominuje pogląd,
iż u pacjentów ze stwierdzonym ASAP podczas pierwszej
biopsji częściej można rozpoznać raka po ponownej biopsji
w porównaniu z grupą z HG-PIN [16,19,21]. Nie potwierdzają
tego nasze badania, oraz nieliczne nowe, porównujące
obie jednostki chorobowe [26]. Wśród pacjentów poddanych
powtórnej biopsji stercza w naszych ośrodkach, rozpoznano
raka jedynie u czterech chorych w grupie z ASAP w pierwszej
biopsji i u trzech w grupie z HG-PIN, nie wykazując istotnie
statystycznej różnicy między częstością wykrycia raka w obu
tych grupach. W związku z tym propozycja Moora i wsp.,
aby zrezygnować z powtórnych biopsji stercza u pacjentów
z rozpoznaniem HG-PIN i zastąpić je jedynie badaniem stercza
przez odbytnicę (DRE) oraz częstą kontrolą wartości PSA,
wydaje się nieco przedwczesna [16]. Według Moora szansa
wykrycia raka przy ponownej biopsji u pacjentów z HG-PIN
w pierwszej jest statystycznie niższa, niż u tych, którzy poddani
zostali biopsji z innych przyczyn klinicznych (dodatni
wynik badania stercza przez odbytnicę, podwyższona wartość
PSA), przy braku HG-PIN w rozpoznaniu pierwszej biopsji.
Nie zmienia to jednak faktu niezmiernie istotnej z klinicznego
punktu widzenia roli badania stercza palcem przez odbytnicę
w diagnostyce i monitorowaniu pacjentów z podejrzeniem
raka stercza [27].
Interesująca jest również obserwacja, iż u żadnego z pacjentów
z pierwotnym rozpoznaniem LG-PIN, nie stwierdzono raka
w ponownej biopsji. Może potwierdzać to tezę, że LG PIN
nie powinno być traktowane jako stan przednowotworowy
[22,23,24]. Raka nie stwierdzono również wśród żadnego
pacjenta ze stanem zapalnym stercza, nawet wtedy, kiedy
obserwowano współobecność innych stanów uznawanych
za przedrakowe.
Rozpoznanie HG PIN w pierwszej biopsji było niekorzystnym
czynnikiem prognostycznym dla pacjentów poddawanych
powtórnej biopsji w porównaniu z ASAP, bowiem u nich
właśnie raki stercza rozpoznawane były w wyższym stopniu
złośliwości komórkowej według Gleasona. Podobne obserwacje
potwierdzają nieliczni autorzy [16,28]. Większość jednak nie
wykazała istotnej różnicy w stopniu złośliwości komórkowej
[16,19,21,25].
Wnioski
1. Pacjenci z rozpoznaniem ASAP w pierwszej biopsji stercza,
jak również HG PIN, są obciążeni podobnie wysokim ryzykiem
rozwoju choroby nowotworowej w ciągu kilku miesięcy
od pierwszego rozpoznania.
2. Rak gruczołu krokowego częściej współistnieje z HG-PIN
niż ASAP.
3. Raka nie stwierdzono u żadnego pacjenta, u którego
w wyniku pierwszej biopsji wykryto LG-PIN, zmiany o typie
zapalenia występujące samodzielnie bądź towarzyszące innym
patologiom.
4. Poziomy PSA w ASAP i HG-PIN nie różniły się statystycznie
i najczęściej przekraczały 10 ng/ml.
piśmiennictwo
- Jemal A, Tiwari RC, Murray T: Cancer statistics 2004. CA Cancer J Clin 2004, 54, 8-29. Didkowska J, Wojciechowska U, Tarkowski W, Zatoński W: Nowotwory złośliwe w Polsce w 2000 roku, Zakład Epidemiologii i Prewencji Nowotworów Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie. Warszawa, 2003, 84-86; 100-102.
- Jensen OM, Esteve J, Moller H, Renard H: Cancer in European community and its member states. Eur J Cancer 1990, 26, 1167-1256.
- Pearson JD, Carter HB: Natural history of changes in prostate specific antigen in early stage prostate cancer. J Urol 1994, 152, 1743-1748.
- Tibblin G, Welin L, Bergström R, Ronquist G, Norlén BJ, Adami HO. The value of prostate specific antigen in early diagnosis of prostate cancer. The study of men born in 1913. J Urol 1995, 154, 1386-1389.
- Bostwick DG, Brawer MK: Prostatic intra-epithelial neoplasia and early invasion in prostate cancer. Cancer 1987, 15, 59, 788-794.
- Bostwick DG: Prostatic intraepithelial neoplasia (PIN): current concepts. J Cell Biochem Suppl 1992, 16, 10-19.
- Bostwick DG, Pacelli A, Lopez-Beltran A: Molecular biology of prostatic intraepithelial neoplasia. Prostate 1996, 29, 117-134.
- Bostwick DG: High grade intraepithelial neoplasia. The most likely precursor of prostate cancer. Cancer 1995, 75, 1823-1836.
- Bostwick DG: Prospective origins of prostate carcinoma. Prostatic intraepithelial neoplasia and atypical adenomatous hyperplasia. Cancer 1996, 78, 330-336.
- Ouyang RC, Kenwright DN, Nacey JN, Delahunt B: The presence of atypical small acinar proliferation in prostate needle biopsy is predictive of carcinoma on subsequent biopsy. BJU International 2001, 87, 70-74.
- Iczkowski KA, Bassler TJ, Schwob VS, Bassler IC: Diagnosis of ‘‘suspicious for malignancy’’ in prostate biopsies: predictive value for cancer. Urology 1998, 51, 749-757.
- Iczkowski KA, Bostwick DG: Criteria for biopsy diagnosis of minimal volume prostatic adenocarcinoma. Arch Pathol Lab Med, 2000, 124, 98-107.
- Iczkowski KA, Chen HM, Yang XJ: Prostate cancer diagnosed after initial biopsy with atypical small acinar proliferation suspicious for malignancy is similar to cancer found on initial biopsy. Urology 2002, 60, 851-854.
- Borboroglu PG, Comer SW, Riffenburgh RH, Amling CL: Extensive repeat transrectal ultrasound guided prostate biopsy in patients with previous benign sextant biopsies. J Urol 2000, 163, 158-162.
- Moore CK, Karikehalli S, Nazeer T, Fisher HA et al: Prognostic significance of high grade prostatic intraepithelial neoplasia and atypical small acinar proliferation in the contemporary era. J Urol 2005, 173,70-72.
- Dobruch J, Modzelewska E, Popiel M i in: Stopień klinicznego zaawansowania raka stercza w momencie rozpoznania. Urol Pol 2006, 59, 4, 21-25.
- Raviv G, Zlotta AR, Janssen T et al: Do prostate specific antigen and prostate specific antigen density enhance the detection of prostate carcinoma after initial diagnosis of prostatic intraepithelial neoplasia without concurrent carcinoma? Cancer 1996, 15, 77, 2103-2108.
- Schlesinger C, Bostwick DG, Iczkowski KA: High-grade prostatic intraepithelial neoplasia and atypical small acinar proliferation: predictive value for cancer in current practice. Am J Surg Pathol 2005, 29, 1201-1207.
- Horninger W, Volgger H, Rogatsch H et al: Predictive value of total and percent free prostate specific antigen in high grade prostatic intraepithelial neoplasia lesions: results of the Tyrol Prostate Specific Antigen Screening Project. J Urol 2001, 165, 1143-1145.
- Scattoni V, Roscigno M, Freschi M et al: Atypical small acinar proliferation (ASAP) on initial extended prostate biopsy: cancer detection on second and third extended biopsy. Arch Ital Urol Androl 2005, 77, 31-36.
- Chan TY, Epstein JI: Follow-up of atypical prostate needle biopsies suspicious for cancer. Urology 1999, 53, 351-355.
- Keetch DW, Humphrey P, Stahl D et al: Morphometric analysis and clinical follow up of isolated prostatic intraepithelial neoplasia in needle biopsy of the prostate. J Urol 1995, 154, 347-351.
- Chrisofos M, Papatsoris AG, Lazaris A, Deliveliotis C: Precursor Lesions of Prostate Cancer Crit Rev Clin Lab Sci 2007;44(3):243-70
- Djavan B, Zlotta A, Remzi M et al: Optimal predictors of prostate cancer on repeat prostate biopsy: a prospective study of 1051 men. J Urol 2000,163,1144-1149.
- Schoenfield L, Jones JS, Zippe CD et al: The incidence of high-grade prostatic intraepithelial neoplasia and atypical glands suspicious for carcinoma on first-time saturation needle biopsy, and the subsequent risk of cancer. BJU Int 2007, 99, 770-774.
- Wolski Z, Pokrywka Ł, Bryczkowski M i in: Badanie stercza palcem przez odbytnicę (DRE) jako wstępna ocena stadium miejscowego zaawansowania raka u pacjentów kwalifikowanych do prostatektomii radykalnej. Urol Pol 2007, 60, 38-41.
- Wolters T, Roobol M, Roemeling S et al: Long-term followed-up of highgrade prostatic intraepithelial neoplasia and atypical foci suspicious for carcinoma on sextant prostate nedle biopsy, European Randomized Study of Screening for Prostate Cancer (ERSPC). Eur Urol Suppl 2007, 6, 123.
adres autorów
Przemysław Adamczyk
Specjalistyczny Szpital Miejski
Oddział Urologii Ogólnej i Onkologicznej
ul. Batorego 17/19
87-100 Toruń
tel. (056) 610 02 54
przemekad@poczta.onet.pl
|